Skírnir - 01.04.2010, Page 91

91bylting á bessastöðum
hugsanlegan brottrekstur og búsetu, fólust breytingar á kaflanum
um þjóðhöfðingjann einkum í því að orðið „forseti“ kom í stað
orðsins „konungur“.110
Stóra undantekningin lá í synjunarvaldinu sem veitti forseta mikið
vald eins og áður var nefnt, „meira vald en flestir lýðveldisforsetar
hafa“ eins og Bjarni Benediktsson lýsti því.111 En næsta fáir sáu fyrir
sér að það yrði virkt stjórntæki í höndum forseta, miklu frekar
neyðarúrræði eða „eins konar öryggi í stjórnarkerfinu“ eins og menn
komust síðar að orði.112 Stöðu þingsins var ekki umbylt 17. júní 1944.
Eftir lýðveldisstofnun var löggjafar- og framkvæmdarvald í reynd
áfram hjá Alþingi og ríkisstjórn. Vel var við hæfi að eftir eitt ár á for-
setastóli komst Sveinn Björnsson svo að orði að hann hygðist áfram
rækja störf sín „samkvæmt viðurkenndum venjum nútímans í lýð -
frjálsum ríkjum, þar sem þjóðhöfðingjavaldið er þingbundið“.113
Lýðveldisstjórnarskráin bar þess líka merki að þingmenn og
langflestir Íslendingar vildu sýna umheiminum að þjóðin væri ein-
huga um stofnun lýðveldis. Landsmenn myndu samþykkja hina lítt
breyttu stjórnarskrá nær einum rómi, en síðan gætu þeir tekið til
við að ræða áfram þær róttæku breytingar sem vel mætti gera á
henni. Þingmönnum og öðrum sem fjölluðu um stjórnarskrána á
fyrstu árum lýðveldisins datt því aldrei í hug að segja að hún væri
listilega samin. Þeir köstuðu ekki höndum til verksins en þeir litu
ekki heldur á sig sem höfunda nýrrar stjórnskipunar, einhvers konar
founding fathers. Þeir gerðu sér augsýnilega grein fyrir því að
lýðveldisstjórnarskráin var að mestu byggð á fyrri stjórnarskrá, hún
væri „hrein bráðabirgðastjórnarskrá“114 og „allsherjarendur skoðun“
væri fram undan.115 Alþingi skipaði því hverja nefndina á fætur ann-
skírnir
110 Sjá t.d. Ágúst Þór Árnason 1999: 468–469; sjá einnig Helga Skúla Kjartansson
2003: 244.
111 Bjarni Benediktsson 1944. Sjá einnig Gunnar Helga Kristinsson 2005: 14.
112 Gunnar G. Schram 1999: 132.
113 „Innsetningarræða Sveins Björnssonar í embætti forseta Íslands 1. ágúst 1945“,
www.forseti.is → Fyrri forsetar → Sveinn Björnsson → Innsetningarræður.
114 Hér er vitnað í Jakob Möller við umræður á Alþingi um lýðveldisstjórnarskrána.
Alþingistíðindi 1944 B: d. 88. Sjá einnig Ágúst Þór Árnason 1999: 478–479.
115 Þorvaldur Þórarinsson 1944: 181. Þorvaldur Þórarinsson talaði máli Sósíalista-
flokksins, en um afstöðu innan annarra flokka, sjá t.d. Ólaf Jóhannesson 1945;
Gylfa Þ. Gíslason 1945; Bjarna Benediktsson 1953a, 1953b.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:24 Page 91