Skírnir - 01.04.2010, Page 193

193íslenskir draugar …
víti og einnig þá má kalla drauga. Öðru máli gegnir um heilaga
menn sem vissulega birtast lifendum iðulega eftir dauðann en eru
aldrei nefndir draugar; orðið væri seint notað um heilagan Þorlák
eða heilagan Jón. Orðið virðist hafa neikvæða merkingu fyrst og
fremst; dýrlingur getur aldrei verið draugur. Eru þá allir draugar í
helvíti? Því svara textarnir ekki en að minnsta kosti virðist harla
ólíklegt að þeir séu í hópi hinna hólpnu sem fara beint til guðs eftir
dauðann.28
Þó að draugurinn Þorkell þunni sé yfirlýstur púki úr neðra
virðast afturgöngur oftar hafast við í hálfgerðu einskismannslandi
milli tveggja heima. Ekki er þó útilokað að þeir „draugar“ sem
Hrólfur kraki og kappar hans eiga við í Skuldarbardaga séu komnir
beint úr helvíti; að minnsta kosti eru þeir stórhættulegir og grimm -
ari en annað illþýði hennar.29 Draugar þeir virðast vera uppvakn-
ingar, að minnsta kosti er Skuld drottning komin á seiðhjall í svörtu
tjaldi rétt áður en þeir birtast og fremur þar óskilgreind „brögð“.30
Fyrir utan draugana í Skuldarbardaga eru ótvíræðir uppvakn-
ingar heldur sjaldgæfari en ótvíræðar afturgöngur í norrænum
miðaldaheimildum; ekki finn ég nein ótvíræð dæmi þess að galdra -
maður veki upp draug í Íslendingasögum. Uppruni drauga virðist
raunar ekki skipta jafn miklu máli í þessum textum og virkni þeirra.
Norrænar heimildir taka líka sjaldan af skarið um hvar annarstaðar
en í gröf sinni hinir dauðu hafist við þegar þeir taka að reika um
jörðina en hitt er víst að það eru vensl milli hinna dauðu og undir-
heima helvítis.
Ekki kemur fram hvaðan draugurinn kemur sem stöðvar Guð -
rúnu Ósvífursdóttir í kirkjugarðshliðinu á Helgafelli og vill segja
henni mikil tíðindi en svar Guðrúnar veitir ákveðna vísbendingu:
„Þegi þú yfir þeim þá, armi.“31 Ef til vill óttast hún áhrínisorð
skírnir
28 Súsanna Margrét Gestsdóttir (2003) hefur fjallað rækilegast um þær hugmyndir
sem fram koma um framhaldslíf í íslenskum miðaldaheimildum. Samkvæmt henni
virðist nokkuð óljóst hvar hinir látnu dvelja frá dauða til dómsdags þó að hug-
myndinni um hreinsunareldinn vaxi fiskur um hrygg á 13. öld.
29 „Þá eru þeir nú grimmastir hinir dauðu viðreignar“ (Hrólfs saga kraka 1829: 106).
30 Sama rit: 105.
31 Laxdæla saga 1934: 222.
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:24 Page 193