Skírnir - 01.04.2010, Side 213

213gildismat hæfileikanna
Markaðskerfi þarf alls ekki að vera alvont. Það tók við af enn grimmara
kerfi aðalsmanna sem frá upphafi reiddi sig á vopnað ofbeldi og ánauð. Ekki
er heldur nema sjálfsagt að duglegt og ötult fólk beri meira úr býtum en
letingjar og skussar. Það væri hægt að deila um hvort tekjumunur mætti
vera tvöfaldur eða þrefaldur. Slíkt veldur engum kollsteypum. Beislun
markaðarins í hinu norræna velferðarkerfi er og vafalítið skásta fyrirkomu-
lag sem enn hefur kom ist í framkvæmd. En betur má ef duga skal. Það er
löngu orðin full ástæða til að hafna samfélagskerfi sem gerir ágjörnum fjár-
málasnillingi margfalt hærra undir höfði en til að mynda snjöllum hand-
verksmanni.
Í sem stystu máli er helsta brotalöm kerfisins fólgin í því andfélagslega
sjónarmiði að framar öllu beri að sinna því sem hægt er að gera sjálfum sér
arðbært án þess að hafa hliðsjón af því sem gerir samfélaginu gott. Krafan
um arðsemi veldur því meðal annars að fjármagninu er ekki endilega beint
að því sem þarflegast er fyrir almenning, heldur því sem veitir von um
skjótfenginn gróða. Þessi krafa snýst því oft upp í framleiðslu á algerum
óþarfa eða vörum sem úreldast fljótt svo að sífellt þurfi að endurnýja þær.
Þarflegar framkvæmdir sitja á hakanum ef þær skila ekki fljótfengnum
arði. Það mætti til dæmis stórbæta lífskjör fólks í Afríku með því einu að
bora eftir vatni. Þar er nóg vatn í jörðu niðri. En þetta kostar nokkurt fé
og er ekki arðbært til skamms tíma litið. Samt kostar það ekki nema brot
af því sem stórveldi verja til hergagnakaupa. Einkarekin vopnaframleiðsla
er einmitt eitt greypilegasta dæmið um óþarfa sem ætíð er unnt að skapa
nægan markað fyrir með því að viðhalda stríðsótta ef ekki standa í beinum
styrjöld um. Til þess er öllum tegundum fjölmiðlunar beitt.
Umhverfisvandinn, ofhlýnun jarðar og mengun andrúmsloftsins er
önnur óbein afleiðing þessa ógáfulega gildismats. Tengslin eru þau að eig-
endum fyrirtækja sem skapa einstaklingsgróða, en valda mestri mengun,
finnst þau fyrir engan mun mega missa spón úr aski sínum. Og það eru
risafyrirtækin sem í reynd ráða mestu í heim in um því stjórnmálamenn
verða að taka mið af hagsmunum þeirra, sem kallaðir eru þjóðarhagur, þótt
þjóðin sem heild njóti ekki nema smárra mola af honum.
Reglan um arðsemi getur vissulega verið drifkraftur, en hún getur líka
knúið vel innrætt fólk til að verða tillitslaust og jafnvel misk unnarlaust.
Henni fylgir líka þörf fyrir praktískan sveigjanleika í heiðarleikanum. Og
þá er hætt við að þeir verði undir sem halda sig fast við gamaldags ráð -
vendni. Meðan fyrrnefnt forskot fjármálavitsins er viðurkennt sem gott og
gilt og löglegt er vonlítið að búast við einhverri allsherjar hugarfars breyt -
ingu eða ,siðrænni byltingu‘ hjá athafnamönnum.
skírnir
Skírnir vor 2010 með Guðna-NOTA_Layout 1 19.4.2010 15:24 Page 213