Skírnir - 01.04.2015, Side 41

41forseti … guðfaðir útrásarinnar
endurreisa hina íslensku leið til lýðræðis. Forsetinn skyldi vera
þjóð kjörinn og valdamikill, hafa m.a. rétt til að synja staðfestingu
lagafrumvarpa sem Alþingi hafði samþykkt. Þau tækju að vísu gildi
en þjóðin skyldi hafa um þau endanlegt úrskurðarvald í þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Samkvæmt stjórnarskránni hefur Alþingi því ein-
göngu löggjafarvald til bráðabirgða. Hraðskilnaðarmenn fengu því
hins vegar framgengt sem skipti þá mestu máli: Ekki var farið að
ákvæðum Sambandslaga um samningaviðræður áður en að samn-
ingnum væri slitið. Alþingi rifti einfaldlega þeim ákvæðum vegna
meintra vanefnda Dana. Jafnframt var konungssambandinu slitið.
Hið ytra sjálfstæði var loksins að verða að veruleika.
Þessi málamiðlun varð til þess að Alþingi samþykkti bæði sam-
bandsslit og nýja stjórnarskrá. Þjóðin staðfesti síðan hvort tveggja
í þjóðaratkvæðagreiðslu. Íslendingar stofnuðu síðan eigið lýðveldi
17. júní 1944. Um margt var hins vegar málamiðlunin óljós en til að
tefja ekki málið ákvað Alþingi til að gera eingöngu þær breytingar
á stjórnarskránni sem nauðsynlegar voru vegna sambandsslita,
riftun konungssambandsins og tilkomu nýs þjóðhöfðingja, þjóð -
kjör ins forseta. Alþingismenn hétu því að endurskoða stjórnar-
skrána strax eftir stofnun lýðveldisins (sbr. Guðni Th. Jóhannesson
2011).
Óljósar málamiðlanir milli stríðandi fylkinga eru ótryggur
grundvöllur ríkis enda hafa hatrammar deilur um leikreglur — m.a.
um kjördæmaskipan og kosningakerfi og stöðu forsetans í stjórn-
skipuninni — markað stjórnmál lýðveldistímans. Íslenska lýðveldið
var þó ekki á sandi byggt. Mikill samhljómur var til að mynda í máli
íslenskra ráðamanna hvar í flokki sem þeir stóðu. Forseti Íslands
var sama sinnis. Íslenskir ráðamenn og þjóðin öll vissu hve brot-
hætt lýðveldið var í raun og veru. Forgangsmál var að tryggja efna-
hagslegt öryggi landsins og atvinnu fyrir allar vinnufúsar hendur.
Verkefni ráðamanna var að vinna að því að svo mætti verða.
Í þessu ljósi verður ferill Ólafs Ragnars Grímssonar á forsetastóli
skiljanlegur. Fyrirmyndir hans voru fyrstu forsetar lýðveldisins,
Sveinn Björnsson (forseti 1944–1952) og Ásgeir Ásgeirsson (forseti
1952–1968). Allir þrír höfðu áður verið þingmenn, jafnvel ráð -
herrar, og vanir að bera ábyrgð á efnahag og fjármálum landsins. Á
skírnir
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:46 Page 41