Skírnir - 01.04.2015, Síða 55

55siðbót og sálarangist
Þótt höfundurinn tæki ekki eindregna afstöðu hnígur spurning hans
og drög að svari til jákvæðrar áttar. Hann taldi menntahugsjónir
Lúthers, hugmyndir hans um frelsi kristins manns, þá ábyrgð sem
hann lagði á almenning með hugmyndinni um „almennan prest-
dóm“ og það fullveldi hins veraldlega samfélags og ríkis sem fólst í
„tveggja ríkja-kenningu“ hans hafa lagt sitt af mörkum til að móta
velferðarsamfélag nútímans. Þrátt fyrir það lét hann ekki alveg
ógetið áhrifavalda frá síðari tímum, svo sem sósíalismans og annarra
alþýðuvakninga á 19. öld (Heimir Steinsson 1989: 106–115).
Hér verður ekki metið hvaða bót eða bætur hafi falist í siðbót-
inni mælt á trúarlega eða veraldlega mælikvarða. Aðeins skal á það
bent að um er að ræða einn af lykilatburðum árnýaldar enda álíta
sumir að upphaf hennar sé beinlínis að rekja til siðbótarinnar. Frá
þeim bæjardyrum séð er ljóst að milli siðbótarinnar og nútímans
eða „módernítetsins“ eru margslungin tengsl og að hún hefur lagt
margt til þess sem við lítum á sem nútímalegt samfélag, menningu
eða hugarfar. Að sönnu hefur margt sem í „hinu nútímalega“ felst
horft til framfara og því eðlilegt að siðbótin sé metin jákvætt af þeim
almenna sjónarhóli. Aðrir fylgifiskar „nútímans“ hafa orsakað þau
fjölmörgu og brýnu vandamál sem mannkyn glímir nú við, svo sem
mengun og loftslagsvá (Hjalti Hugason 2012: 62–77).
Í þessari grein verður sú tilgáta reifuð að atburðarásin sem hér
er nefnd siðbót hafi valdið sálarangist meðal þeirra kynslóða sem
lifðu atburðina eða voru uppi næst í kjölfar þeirra. En þá var fótum
kippt undan ýmsu sem fólki hafði áður verið innrætt að væri rétt trú
og margt sem því var heilagt saurgað eða lýst vanheilagt. Þetta hefur
verið tilfinnanlegt í samfélagi sem hvíldi á trúarmenningu en þar eru
trúarbrögð og trúarleg gildi uppistaða í menningunni hvað sem
líður trúarsannfæringu einstaklinga (Loftur Guttormsson 2000:
358–359). Með sálarangist er hér átt við útbreidda angist, ótta eða
hræðslu meðal almennings sem geti hafa bakað mörgum raun-
verulega sálarkvöl.
Torvelt kann að virðast að sýna fram á að útbreiddrar, nánast
félagssálfræðilegrar angistar hafi gætt á jafnfjarlægum tíma sem og
að vafi leiki á hvaða heimildir sé mögulegt að nýta í því sambandi.
Hér verður einkum stuðst við nokkur for-nútímaleg sögurit sem
skírnir
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:46 Page 55