Skírnir - 01.04.2015, Side 168

pólitíska heimssýn, þær vilja reyndar skarast. Heimssýn gefur póli-
tísku amstri manna gildi. Hugmyndafræði án raka er tóm, án
heimssýnar er hún blind.5
Hugmyndafræði er að miklu leyti hægt að tjá í raunhæfingum,
matsyrðingum og boðsyrðingum. Til dæmis byggir frjálshyggjan á
raunhæfingum á borð við „frjáls markaður er framkvæmanlegur“.
Eða matsyrðingum á borð við „frjáls markaður er öllum til hags-
bótar“. Hún byggir líka á boðsyrðingum, til dæmis „berjast skal
fyrir frelsi“.
En enga hugmyndafræði er hægt að tjá að fullu í staðhæfingum
og boðsyrðingum. Hugmyndafræðin er meira en summa staðhæf-
inga og boðsyrðinga, fylla þarf í eyðurnar með heildrænni sýn,
heimssýn. Hún er eins og bakgrunnur sem gerir okkur kleift að sjá
einstaka hluti: Að sjá hlut er að sjá hann á einhvers konar bakgrunni.
Með svipuðum hætti er heimssýnin bakgrunnur sem gerir hug-
myndafræðingnum kleift að setja fram einstakar staðhæfingar, mats -
yrðingar eða boðsyrðingar.6 En hann getur ekki tjáð bakgrunn
heimssýnarinnar með yrðingum sem hafa sýnina sjálfa að bak-
grunni. Að reyna slíkt er eins og að reyna að toga sjálfan sig upp á
hárinu.
Þá kann einhver að spyrja hvort ekki megi gefa tæmandi lýsingu
á bakgrunni heimssýnarinnar utan frá, í yrðingum sem ekki hafa
þessa heimssýn að bakgrunni. Ég held ekki að það sé mögulegt. Til
að skilja hvers vegna skulum við hyggja að eðli yrðinga. Yrðingar
eru ekki merkingarbærar nema í samhengi sem virkar eins og bak-
grunnur. Tökum dæmi sem ættað er frá heimspekingnum John
Searle: Ef ég segi „kötturinn liggur á teppinu“ þá er yrðingin (Y)
vart skiljanleg nema undirskilið sé að kötturinn sé ekki límdur við
teppið, að hann svífi ekki einn millimetra yfir teppinu, að hann og
teppið séu ekki utan við þyngdaraflsvið reikistjarna o.s.frv. (svífi
kisa og teppi í geimnum þá missa orðasamböndin „ofan á“ og
168 stefán snævarr skírnir
5 Ég sný hér út úr frægri tilvitnun í Kant.
6 Heyra má hér bergmál frá upphafsmanni fyrirbærafræðinnar, Edmund Husserl.
Hann talaði um „lífveröld“ (þ. Lebenswelt) manna, heild alls þess sem menn gera
ráð fyrir án þess að hugsa en sem um leið er forsenda þess að menn geti sagt og
hugsað eitthvað af viti (Husserl 1962).
Skírnir vor 2015.qxp_Layout 1 16.4.2015 15:47 Page 168