Skírnir - 01.04.2016, Side 156

GUNNAR ÞORRI PÉTURSSON
Bakhtín à la Kress:
Karnival og gróteska
Míkhaíl Bakhtín og hugmyndir hans um fagurfræði frásagna
rötuðu hingað við upphaf níunda áratugarins eða um svipað leyti og
nútímabókmenntafræði (e. modern literary theory) nam land. Helga
Kress var í fararbroddi þeirra fræðimanna sem komu með nútímann
inn í fræðilega umræðu um bókmenntir á Íslandi — hún á jafnframt
róttækasta framlagið til rannsókna tengdum Bakhtín hér á landi og
það eina sem á alþjóðlegt erindi. Stuðst er við hugmyndir hans um
karnival, grótesku, paródíu og íróníu; útfærsla Helgu tekur aftur á
móti til tveggja sviða sem sovéska hugsuðinum yfirsáust. Bakhtín
rekur þróun skáldsögunnar sem frásagnargreinar án þess að minnast
á Íslendingasögur. „Eins og margir fræðikarlar,“ bendir hún enn
fremur á „er Bakhtin haldinn þeirri kynblindu að honum dettur
ekki í hug að tengja karnivalið kynferði, og því sér hann hvorki
kvenlega uppsprettu þess né þá afbyggingu karla sam félags ins sem í
karnivalinu felst“ (Helga Kress 2007: 109). Leið rétting á kynjamis -
rétti sem næði til grunnstoða samfélagsins og menningar innar risti
djúpt í farvatni níunda áratugarins; Vigdís Finnbogadóttir var t.d.
kosin forseti 1980, sama ár og Helga hélt frægan fyrirlestur um
Fóstbræðra sögu á rannsóknaræfingu Mímis og Félags íslenskra
fræða. Í erindinu gerði fræðimaðurinn annað og meira en að kynna
Bakhtín og setja í íslenskt samhengi — hún notaði hugmyndir hans
um karnival-grótesku til að kollvarpa hefðbundinni sýn á forn -
sögurnar. Í hverju fólst sú umpólun og hvað gerist ef hún er borin
saman við skrif sovéskra fræðimanna, Míkhaíls Steblíns-Kamenskís
og Arons Gúrevítsjs, sem skömmu fyrr höfðu áttað sig á mikilvægi
Bakhtíns fyrir norræna sagnaarfinn? Með tímanum urðu karnival og
gróteska að klisju — hvernig gat það gerst? Á öðrum vettvangi hef
Skírnir, 190. ár (vor 2016)
Skírnir vor 2016.qxp_Layout 1 18.4.2016 13:00 Page 156