Skírnir - 01.04.2016, Page 185

ATLI INGÓLFSSON
Sex alhæfingar um óperuformið
Það höfum við heyrt að fósturjörð óperunnar sé Ítalía. Þegar ég
dvaldi þar við tónsmíðanám bar flestum lærifeðrum mínum saman
um heilsu hennar: Óperan væri dauð. Enginn hlakkaði yfir þessu.
Það virtist bara sem þetta form hefði löngu þrotið erindi.
Eitthvað var nú til í þessu, en aðeins miðað við vissar forsendur.
Ætli það sé ekki einkum tvennt sem skýrir þessa niðurstöðu: Í fyrsta
lagi bar snið óperunnar og flutningur á 19. öld vitni um smekk
þeirrar aldar, altént innan eins menningarkima. Einhvern veginn
gerðist það að formið var síðan hneppt í gíslingu af þeim sem vildu
ekki breyta yfirbragði og flutningsvenjum þess. Tónleikhúsið staðn -
aði og hugtakið ópera varð snauðara og ófrjórra en það þyrfti að vera
og aldeilis ónothæft fyrir lifandi tónskáld síðla á 20. öld.1
Hitt banameinið gæti leynst í tónlistinni sjálfri. Við skulum segja
að lærð mið-evrópsk tónlist hafi myndað eins konar meginstraum
í tónskáldskap um miðja síðustu öld. Í þeirri deild var tónlistin gerð
upp og nánast byrjað aftur á núlli. Það er ekkert lítilræði að skoða
og skilgreina upp á nýtt allar eindir tónlistarinnar. Það eitt að finna
út hvernig ætti að raða tónunum saman varð ærið verkefni. Var þá
furða að ekki væri mikill tími aflögu til að athuga hvort þessir tónar
gætu komið einhverju til leiðar, svona umfram það eitt að hanga
saman? Tónskáldin stigu mjög varlega til jarðar og það var fyrir öllu
að vera heiðarlegur. Hvernig það fór saman við laglínusmíð og
sviðstjáningu var alls ekki ljóst. Yfirlýsingin um dauða óperunnar
kemur því einnig til af því að tónlistin átti ekkert sannfærandi svar
við stöðnun óperunnar. Hún var of sjálfhverf til þess.2
Skírnir, 190. ár (vor 2016)
1 Meðal þeirra sem bentu á þetta voru Theodor Adorno, sjá t.d. Adorno. 2004, og
ekki vandaði Pierre Boulez óperuheiminum kveðjurnar í Der Spiegel 1967
(„Sprengt die Opernhäuser in die Luft!“ 1967).
2 Til einföldunar er hér horft fram hjá ýmsum verkum sem voru á mörkum tón-
Skírnir vor 2016.qxp_Layout 1 18.4.2016 13:00 Page 185