Skírnir - 01.04.2016, Síða 195

195sex alhæfingar um óperuformið
mundi magna upp verknaðinn. Form er ekki aðskiljanlegt frá þeim
áhrifum sem verkin hafa á okkur.
Allt þetta tal um skipulag, hlutföll, samþættingu og slíkt kann að
hljóma verkfræðilega en þetta eru bara efni sem tónskáld allra tíma
hafa fengist við og eru eðlilegur hluti af skáldskap þeirra.
Það er algeng en barnaleg trú að fallegustu laglínur sögunnar
hafi fæðst af sjálfum sér í ógurlegum innblæstri og höfundar þeirra
hafi verið uppnumdir og hrærðir. Ef satt skal segja er engu minni
útreikningur á bak við áhrifaríka laglínu úr óperu fyrri tíma en
svona stílfærð form sem hér er ýjað að.
Hér verður samt að slá þann varnagla um þessi verkfræðilegu
hugtök að í tónlist eiga þau ekki endilega við um vísindaleg vinnu-
brögð. Þótt talað sé um skipulag á það ekki við um einhvern blindan
útreikning fyrir skáldskapinn að skýla sér bak við. Þegar höfundur-
inn er sagður koma skipulagi á efni sitt þýðir það ekki annað en að
hann tekur vel ígrundaðar ákvarðanir um sköpulag efnisins og notar
síðan eins nákvæmar aðferðir og honum þykir henta til að framfylgja
þeim, hvort sem þær aðferðir fela í sér handafl eða reikniformúlur.
Nú berst talið að laglínunni og þá er líklega best að athuga fyrst
hvað það er sem svo er nefnt. Svo aftur sé gripið til líkingamáls úr
stafrænni tækni má segja að laglínan sé viðmót tiltekins efnis. Hún
er ekkert annað, en það er heldur ekki svo lítið. Laglínu má lýsa sem
svo að hún sé yfirborðið á vissri framvindu formsins, framvindu sem
hljómarnir og uppröðun þeirra kalla fram. Sem dæmi má nefna að
laglínur Puccinis væru lítils verðar ef þær væru ekki bornar uppi af
hljómamálinu sem undir liggur. Þær fá merkingu sína og kraft af
þeim blæ sem hljómarnir ljá þeim. Sú fjölbreytni í geðblæ og látæði
sem birtist í laglínunni er aðallega framkölluð með aðferðum hljóm -
fræðinnar þótt mótun tónsviðs og hryns hafi einnig sín áhrif.8
skírnir
8 Eflaust veltir því nú einhver upp hvort uppáhaldslaglínan hans er ekki harla góð þótt
hún sé blístruð ein og sér. Það sem þá gerist er hins vegar að minnið kemur til
hjálpar og blær nótnanna í huganum verður sá sem þær hafa í upprunalegu samhengi
og útsetningu. Of langt mál færi í að útskýra þetta til fulls hér, en nokkuð sem
nefna mætti laglínu eina og sér er tæpast til. Rannsóknir á lagskynjun í anda Ges-
talt-sálfræðinnar varpa ljósi á þetta. Sjá t.d. Radocy og Boyle 2012 eðaMeyer 1956.
Skírnir vor 2016.qxp_Layout 1 18.4.2016 13:00 Page 195