Saga - 2008, Síða 117

ild — sem birtist á hvíta tjaldinu. Efnistökin móta efniviðinn. Sagan
tekur á sig mismunandi mynd eftir því í hvaða formi hún birtist og
oft virðast ákveðin viðfangsefni kalla á tiltekna gerð heimilda-
mynda. Ennfremur er á stundum sem mörk sögunnar og kvik-
myndagerðarinnar leysist upp, ekki síst þegar linsunni er beint að
samtímanum, og kvikmyndunin sjálf búi til sögu — verði saga.
Augnaráð vélarinnar lúrir þá ekki í fjarlægð heldur hrindir hlutum
í framkvæmd og verður hvati þeirrar atburðarásar sem hún jafn-
framt myndar. Slík inngrip kalla á spurningar sem eru ekki aðeins
heimildafræðilegs eðlis heldur einnig siðferðilegs.
Hið lævísa augnaráð myndavélarinnar — næsta ósýnilegt þar
sem vélin sjálf hverfur í myndinni — reynir allajafna að hylja verks-
ummerki sín. Við áhorfendur skyldum þó ekki samlagast augna -
ráði vélarinnar um of heldur gefa gaum þeim farvegi sem formar
efnið. Það er ekki síst fyrir þær sakir að ég kynni nú fyrst til sög-
unnar áhrifaríkar kenningar kvikmyndafræðingsins Bills Nichols
um fjórar ólíkar gerðir heimildamynda í ljósi forms þeirra og
afstöðu til viðfangsefna. Í framhaldi verður kastljósinu beint að
hinum nýju íslensku heimildamyndum og umfjöllunarefni þeirra
greind í fjóra flokka — og rétt að rugla efnisflokkum íslensku heim-
ildamyndanna ekki saman við almenna greiningu Nichols á formi
heimildamynda í fjórar gerðir — sem síðan verða ræddir ítarlega
og lykilmyndir í hverjum flokki fyrir sig túlkaðar. Markmið grein-
arinnar er því ekki aðeins að grafast fyrir um efni íslenskra heim-
ildamynda á þessari öld heldur jafnframt að skoða form þeirra og,
ekki síst, tengslin þarna á milli. Eins og við munum sjá eru efni og
form fjarri því að vera aðskilin fyrirbæri, enda hafa ný umfjöllun-
arefni stuðlað að breyttri ásýnd íslenskra heimildamynda undan-
farið.
Fjórar gerðir heimildamynda
Eftir að hafa verið dálítið utanveltu í fræðilegri umræðu um kvik-
myndir hefur heimildamyndin á síðustu tveimur áratugum verið
tekin alvarlega sem viðfangsefni og form hennar greint ítarlega.
Segja má að ákveðin straumhvörf hafi orðið með tilkomu bókar
bandaríska kvikmyndafræðingsins Bills Nichols, Representing
Reality, en í henni greinir hann m.a. heimildamyndir í fjórar gerðir
— skýringarmynd, könnunarmynd, gagnvirk mynd og sjálfhverf
einsleit endurreisn 117
Saga haust 2008 nota:Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2008 15:38 Page 117