Saga - 2008, Side 125

og blóði.12 Ef sá Lalli sem birtist okkur í Lalla Johns er hvorki hinn
raunverulegi Lalli né skáldskaparpersóna, hver er hann þá eigin-
lega? Hér er hjálplegt að styðjast við greiningu kvikmynda fræð -
ingsins Williams Rothman á inúítanum Nanook og titilpers ónu
heimildamyndarinnar Nanook of the North. Fyrst ber að nefna að
greining Rothmans er svar við þeirri póststrúktúralísku eða póst-
módernísku gagnrýni sem afbyggt hefur muninn á leiknum mynd-
um og heimildamyndum. Gagnrýnin er á þá leið að heimilda-
myndir geti ekki fremur en aðrir textar miðlað raunveruleikanum
með beinum hætti og að við framsetningu þeirra á honum um -
breytist eða afmyndist hann. Rothman hafnar þessu í sjálfu sér ekki,
enda verður því ekki neitað að þótt heimildamyndir virðist oft
standa nær raunveruleikanum er í sjálfu sér engan eðlismun að
finna á kvikmyndun leikinnar myndar og heimildamyndar.13 Þess
í stað telur Rothman mun þeirra liggja í ólíkri stöðu leikara og
mann eskju gagnvart myndavélinni. Nanook kann að einhverju
leyti að vera eins og hver önnur skáldskaparpersóna en ólíkt þeim
á hann sér einnig tilvist handan myndavélarinnar sem manneskja
af holdi og blóði. Óháð sannleiksgildi atburða í Nanook of the North,
sem sumir voru sviðsettir, er kvikmyndin heimild um samband
tökuvélarinnar og Nanooks.14
einsleit endurreisn 125
12 Þótt vissulega sé hefð fyrir því að nota orðið „persóna“ þegar rætt er um
skáldskap mun ég í þessari grein aðeins nota það um birtingarmyndir raun-
verulegs fólks í heimildamyndum, og til skýrrar aðgreiningar tala um raun-
verulegt fólk af holdi og blóði sem „manneskjur“ en um „hlutverk“ eða
„skáld skaparpersónur“ þegar kemur að frásagnarmyndum.
13 Þyki einhverjum lesendum þetta helst til óræðar vangaveltur getur verið
hjálplegt að hafa í huga tvö íslensk dæmi þar sem heimildamyndir hafa ekki
aðeins reynst skáldskapur heldur ennfremur breitt yfir ákveðinn sannleika.
Skýr dæmi um þetta eru heimildamyndir sem gerðar voru um Breiðavíkur -
heimilið snemma á starfstíma þess og lofsömuðu starfsemina og myndin um
„meðferðarheimilið“ Byrgið í Rockville sem frumsýnd var stuttu áður en
upp komst um glæpsamlegt athæfi forstöðumanns þess.
14 Samband leikara og tökuvélar er auðvitað með skyldum hætti í frásagnar-
mynd en blekking þeirra er fólgin í því að það sé hlutverkið/skáldsagnar-
persónan sem sé raunveruleg fremur en leikarinn. Eins og Rothman segir:
„Skáldskapur [leiknu myndarinnar] True Heart Susie er … fólginn í þeim
skáldskap að hún sé einungis skáldskapur. Skáldskapur Nanook of the North
er aftur á móti fólginn í því að hún sé alls enginn skáldskapur.“ William
Rothman, Documentary Film Classics, bls. 4.
Saga haust 2008 nota:Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2008 15:38 Page 125