Saga - 2008, Page 234

slíka framfærslu. Hún vitnar til dæmis í ordinansíuna þar sem lögboðið er
að (bls. 524) „fátæku fólki veitist sitt fæði og uppheldi.“ Síðan heldur Vil -
borg áfram: „Síðasta setningin vísar til velferðarríkisins sem komst ekki til
framkvæmda fyrr en á 20. öld.“ Hér, og raunar síðar (bls. 543), er eins og
höfundur hafi gleymt því að fátækratíund var lögð á jafnt eftir siðaskipti
sem fyrir, og varla fer hjá því að mest hafi munað um hana af öllum leiðum
til fátækraframfærslu báðum megin við siðaskipti.
Mér virðist Vilborg tæpa á atriði sem ætti að vera eitt af meginþemum
þessarar bókar: að biskupsstólarnir sem sjálfseignarstofnanir með eigin
tekju stofna voru ekki afnumdir við siðaskiptin á 16. öld. Hún tekur fram
(bls. 540) að í kirkjuordinansíuna í þýðingu Gissurar Einarssonar biskups
vanti kaflann „um fjárhagsgrundvöll súperintendentsins [arftaka biskups-
embættisins í Danmörku] og þjónustufólk hans.“ Vilborg nefnir ekki að sá
kafli segir hvað lútherskum biskupum var ætlað að hafa miklu minna
umleikis en tíðkaðist á Íslandi, bæði fyrir og eftir siðaskipti. Í 16. aldar
þýðingu ordinansíunnar segir: „Eirn̄ biskup ma (næst sinni husfru oc
baurn̄um) hafa tuær ambatter j husinu til þionustu. ecki kann hann helldur
ad wera an þessara þienara þui hann werdur wijst ad hafa einn skrifara oc
eirn̄ kallgildan̄ mann ad sen̄da hann sinna erin̄da. eirn̄ wagn̄mann sem kann
ad wacta fiora hesta oc eirn smasuein huern hann kunni hia sier ad hafa
med jafnadi.“ (Íslenzkt fornbréfasafn X (1911–1921), bls. 229.) Eftir nokkrar
bollaleggingar um áform Gissurar Einarssonar lýkur Vilborg umræðu um
þetta á þessum orðum (bls. 541): „Eftir stendur að jörðum biskupsstólanna
var ekki tvístrað og stóðu þær ásamt biskupstíundinni undir rekstri bisk-
upsstólanna og skólahaldi.“ Ætla verður að það hafi verið gerð Gissurar af
kirkjuordinansíunni, sú sem kvað ekki á um stöðu biskupa, sem var sam -
þykkt fyrir Skálholtsbiskupsdæmi árið 1541, hvað sem kann að hafa verið
um Hólabiskupsdæmi áratug síðar. Sjálfseignar stofn unin Skálholtsstóll var
því ekki afnumin fyrr en árið 1785, og má þess vegna jafnvel segja að siða -
skipti hafi ekki orðið að fullu á Íslandi fyrr en í lok 18. aldar.
Séra Gunnar Kristjánsson, aðalritstjóri bókarinnar, skrifar kaflann „Sið -
bótar menn á Skálholtsstað“. Þar er rakin býsna margsögð saga og fáu nýju
bætt við. Höfundur heldur sig stranglega við þá línu sem Tryggvi Þórhalls -
son lagði í samkeppnisritgerð sinni, sem kom út með titlinum Gissur biskup
Einarsson og siðaskiptin (1989), að hreinsa Gissur biskup af öllum undirferl-
um gagnvart Ögmundi biskupi Pálssyni (bls. 563). Gunnar bætir jafnvel um
betur og gerir Ögmund gamla hálf-lútherskan (bls. 567): „Eða var Ögmund -
ur biskup ekki með öllu fráhverfur ýmsu sem hann vissi að hugsjóna-
mönnunum lá á hjarta?“ „Hví skyldi Ögmundur ekki hafa átt sér drauma
um betri kirkju?“ Já, hví ekki? Gallinn er bara sá að heimildir benda næsta
eindregið til þess að hann hafi barist gegn siðaskiptunum eins og hann gat.
Í sagnfræðiriti er skylda að taka mark á því.
Einar G. Pétursson skrifar um bókaútgáfu á biskupsstólunum, nákvæmt
yfirlit, sýnilega reist á góðri þekkingu. En skemmtilegt hefði verið ef höf-
ritdómar234
Saga haust 2008 nota:Saga haust 2004 - NOTA 25.11.2008 15:38 Page 234