Bókasafnið - 01.07.2018, Qupperneq 24

24 Bókasafnið
Sigurbjörg Jóhannesdóttir (2014) bendir á að af 58 grein-
um sem skrifaðar voru á vegum starfsmanna HR árið 2013
hefði mátt birta 45% þeirra í varðveislusafni en ekkert slíkt
varðveislusafn var aðgengilegt fyrir starfsmenn HR árið
2013. Árið 2016 var opnað varðveislusafn allra háskóla á Ís-
landi, Opin vísindi. Staðreyndin er hins vegar sú að heimtur
í varðveislusafnið hafa verið litlar. Í lok árs 2017 eru rúm-
lega 300 verk í safninu og flest þeirra hafa verið sett inn af
starfsmönnum háskólabókasafnanna. Flest verkin eru grein-
ar sem gefnar eru út í gullnu leiðinni eða blönduðu gullnu
leiðinni en aðal tilgangur varðveislusafna eins og Opinna
vísinda er að safna og vista greinar með grænu leiðinni.
Spurningin er því hvort starfsmenn HR hefðu sent þessar
greinar í Opin vísindi hefði það verið möguleiki? Líklega
ekki, því staðreyndin er sú að ef fólk þarf ekki að gera hluti
þá mun það í flestum tilvikum ekki gera það. Víða erlend-
is, til dæmis í Bretlandi er birting í opnum aðgangi orðin
skylda og í verklagsreglum margra háskóla þurfa höfundar
að senda löglegt eintak greinar í varðveislusafn skólans eigi
síðar en 2 mánuðum eftir birtingu1. Áður en birting lokarit-
gerða í Skemmunni varð skylda voru heimtur ekki miklar
en um leið og skil í Skemmuna urðu forsenda þess að
nemendur gátu útskrifast urðu skil almennari. Á svipaðan
hátt væri hægt að tengja skil í Opin vísindi beint við fram-
gangskerfi háskólanna.
Ef einhver árangur á að nást í opnum aðgangi að vísinda-
rannsóknum á Íslandi þurfa háskólar og rannsóknastofn-
anir að setja sér mun strangari stefnur varðandi opinn
aðgang og gera vísindamönnum skylt að birta í opnum
aðgangi. Hvatning til að birta í opnum aðgangi og bjóða
uppá möguleikann á undanþágum, er engin stefna, það
er stefnuleysi. Einnig þarf að vera stefna varðandi hvaða
leið að opnum aðgangi á að fylgja, grænu leiðinni, gullnu
leiðinni eða blönduðu gullnu leiðinni. Eiga vísindamenn
að leitast við að birta í gullnum opnum aðgangi? Ef þjón-
ustugjöld vegna birtinga eru fyrir hendi, hver á að borga
þau, á vísindamaðurinn að borga þau sjálfur eða munu
háskólarnir standa straum af kostnaði? Á hugsanlega að
forðast algjörlega tímarit sem heimta þjónustugjöld vegna
birtinga af höfundum? Eða á að hvetja fólk til að birta í
hvaða tímariti sem er og fara algjörlega grænu leiðina en
reyna að forðast tímarit sem krefjast langrar birtingartafar
í varðveislusöfnum? Í Þýskalandi hafa háskólar og rann-
sóknastofnanir sameinast undir einum hatti í Projekt
Deal2. Í stuttu máli gengur Projekt Deal út á að hætta að
kaupa tímaritaáskriftir frá stóru útgáfurisunum en borga í
staðinn þjónustugjöld vegna birtinga fyrir opinn aðgang að
öllum greinum á vegum vísindamanna við þýska háskóla. Í
Bretlandi er farinn önnur leið undir merkjum UK-SCL 3
sem gengur út á að vísindamenn við breska háskóla þurfa
ekki lengur að framselja höfundarrétt að greinum sínum
til útgefanda og geta því birt handrit (e. post-print) allra
greina í varðveislusöfnum sínum án birtingartafa. Í báðum
tilvikum hafa staðið yfir miklar samningaviðræður við stóru
útgáfufyrirtækin sem staðið hafa fast á að vernda sína við-
skiptahagsmuni. Eitthvað svipað þyrfti að gerast á Íslandi
og þá hugsanlega í samvinnu við hin Norðurlöndin. En
ólíkt hinum Norðurlöndunum hafa íslensk stjórnvöld ekki
markað nógu afdráttarlausa stefnu varðandi opinn aðgang,
það þarf að breytast.
Það græða nánast allir á opnum aðgangi:
• Betri nýting á opinberu fé.
• Almenningur hefur ótakmarkaðan aðgang að vísinda-
niðurstöðum.
• Vísindamenn hafa ótakmarkaðan aðgang að vísinda-
niðurstöðum.
• Flýtir framþróun vísinda.
• Vísindamenn geta notað sömu gögn og aðrir vísinda-
menn, komist að öðrum niðurstöðum, ný sjónarhorn.
• Fátækari hlutar heimsins hafa greiðari aðgang að
vísindaniðurstöðum.
Þeir sem tapa á opnum aðgangi eru áðurnefndir risaútgef-
endur og það er sorgleg staðreynd að það virðist vera nóg
til að þess að standa í vegi fyrir fullri umbreytingu í opinn
aðgang. Það er löngu kominn tími til að hætta allri með-
virkni með útgefendum og þeirra hagsmunum og stefna
afdráttarlaust í átt að opnum aðgangi.
Í byrjun árs (2018) opnaði Landsbókasafn Íslands –
Háskólabókasafn upplýsingasíðu um opinn aðgang,
http://openaccess.is/. Þar er að finna ýmsar upplýsingar um
opinn aðgang og einnig er þar streymt fréttum af opnum
aðgangi erlendis frá í gegnum twitter.
Heimildir
Birgir Björnsson. (2016). Landsaðgangur að rafrænum áskriftum hvar.
is: Ársskýrsla. Sótt af http://hvar.is/uploads/images/rssk%C3%BDr-
sla%20Landsa%C3%B0gangs%202016%20-%20Endanleg%20
ger%C3%B0.pdf
Háskóli Íslands. (2014). Stefna um opinn aðgang. Sótt af https://www.
hi.is/haskolinn/stefna_um_opinn_adgang
Háskólinn á Bifröst. (2011). Stefna Háskólans á Bifröst um opinn
aðgang. Sótt af http://www.bifrost.is/files/um-haskolann/gaedatid-
indi/fylgiskjol/skra_0060622.pdf
Háskólinn í Reykjavík. (2014). Stefna Háskólans í Reykjavík um opinn
aðgang. Sótt af https://www.ru.is/media/hr/skjol/OA_stefna_
HR_13_nov_2014.pdf
Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn. (2016). Stefna um opinn
aðgang og opin vísindi. Sótt af https://landsbokasafn.is/uploads/
stefnuskrar/Lbs-Hbs_Stefna%20um%20opinn%20a%C3%B-
0gang%202016%20-%20isl%20-%20loka.pdf
Rannís. (2013). Opinn aðgangur. Sótt af https://www.rannis.is/starf-
semi/opinn-adgangur/
Sigurbjörg Jóhannesdóttir. (2014). Íslenskir vísindamenn eru ekki
að nýta sér reglur tímarita um birtingar greina í opnum aðgangi.
Tölvumál, 39(1). Sótt af http://www.sky.is/index.php/toelvumal/
item/1764-islenskir-visindamen
Sólveig Þorsteinsdóttir. (2010). OA mandates and the Nordic
countries. ScieCom Info, 6(1). Sótt af http://journals.lub.lu.se/index.
php/sciecominfo/article/view/3548
1. Sjá til dæmis University of Sheffield Open Access Policy https://www.sheffield.ac.uk/library/openaccess/policy
2. https://www.projekt-deal.de/about-deal/
3. http://ukscl.ac.uk/