Bókasafnið - 01.07.2018, Blaðsíða 26

26 Bókasafnið
Reports“, e.d.; „Financial Summary“, e.d.). Eftir sem áður
þiggja höfundar og ritrýnar engar tekjur frá útgáfunni. Allur
sá mögulegi gróði sem útgáfa fræðiefnis gæti haft í för með
sér fer til útgefandans sjálfs og hluthafa hans.
Aðferðir háskólasamfélagsins bæði hérlendis og erlendis
til að meta vinnuframlag fræðimanna til stiga hefur skapað
ákveðinn vanda. Fræðimenn fá mismörg stig sem metin eru
til launa hjá háskólum byggt á útgáfu fræðiefnis hjá virt-
um útgefendum og í viðurkenndum ritrýndum tímaritum.
Hvatinn til að gefa út greinar er mikill en ekki tekst öllum
að finna góðan útgefanda eða tímarit fyrir skrif sín. Í grein
sinni „Ritrýni og gildi hennar“ sem birtist í Bókasafninu
fer Anna María Sverrisdóttir (2013) meðal annars yfir
hvaða skilyrði tímarit þarf að uppfylla til að geta raðast í
stigakerfi háskólanna. Meðal þess er að ákveðinni fastri
prósentu, að minsta kosti 15% innsendra greina sé hafnað.
Fleiri atriði sem litið er til er hvort tímarit hafi skýrar reglur
um ritrýni, hvort grein er tekin til forskoðunar hjá ritstjóra
eða fræðilegri ritstjórn, hvort heiti tímaritsins sé lýsandi,
tímarit sé skráð í alþjóðlega gagnagrunna, hvort það birti
áður óbirtar niðurstöður og þar fram eftir götunum. Þessar
og sambærilegar upplýsingar má einnig finna á heimasíðum
háskólanna.
Sem hluti af mælanlegum viðmiðum fyrir tímarit er hér
kominn upp vandi. Hvernig geta eftirlitsaðilar tryggt það að
útgefandi tímaritsins hafni virkilega jafn mörgum greinum
og hann kveðst gera? Þetta eru ekki upplýsingar sem liggja
á reiðum höndum. Ég raunar spyr mig að því hversu mikið
eftirlit er í gangi með þessi viðmið, eru gerðar stikkprufur
hjá útgefendum varðandi höfnunarhlutfall og ritrýniferli,
eða eru fullyrðingar útgefenda teknar gildar í þessum efn-
um? Einnig ef útgefandi þarf að hafna ákveðnu hlutfalli af
innsendum greinum, óháð gæðum greinanna til að fá hærri
einkunn í matskerfunum þá er kominn fram hópur höfunda
sem fær höfnun á birtingu greinar sem var hugsanlega engin
ástæða að hafna önnur en sú að verið var að fylla upp í kvót-
ann. Þetta tryggir varla gæði tímaritsins, en býr hinsvegar
til hóp vansælla fræðimanna sem gætu mögulega kosið að
stytta sér leið og eru sjálfsagt allir vissir um að greinarnar
þeirra séu fyllilega samboðnar þeim sem birtust í tímaritun-
um. Þetta er í hnotskurn sambærilegur hópur þeim sem
Flumiani notfærði sér á fyrri hluta tuttugustu aldar.
Séu heimasíður „fræðitímarita“ sem rányrkjuútgefendur
halda úti skoðaðar er engu minni áhersla í lýsingum þeirra á
vinnuaðferðunum á 15% höfnunarhlutfall, tvíblinda ritrýni
eða skráningu í alþjóðlega gagnagrunna. Þau flagga þessum
hlutum jafnvel meira heldur en önnur tímarit. Munurinn er
bara sá að útgefandinn fer ekkert endilega eftir þeim full-
yrðingum sem hann setur fram. Það er auðvelt að segjast
hafna 15% innsendra greina ef aldrei þarf að sýna fram á
það. Það er líka auðvelt að segjast nýta tvíblinda ritrýni en
spurning hvort það er yfirhöfuð gert, og ef svo er, hvort
það er gert að einhverju gagni. Það er heldur ekkert mál að
fá tímarit skráð í alþjóðlegan gagnagrunn, en spurningin
er hinsvegar hvort sá gagnagrunnur er eitthvað annað en
heimagerður listi eða eitthvað sem er öllum opið. Á vefsíð-
unni Beall‘s list of Predatory Journals and Publishers má til
dæmis finna lista yfir gagnagrunna sem gefa sig út fyrir að
vera fræðilegir, en reynast eitthvað allt annað („Misleading
Metrics“, e.d.). Útgefendurnir geta því sagst uppfylla öll
þau skilyrði sem fræðimaðurinn leitar að þegar hann velur
útgefanda fyrir greinarnar sínar. Að auki lofa flestir rán-
yrkjuútgefandanna skjótum birtingartíma greinanna. Það
er því ekki einungis að fræðimenn eigi á hættu að ruglast
á virtum útgefanda og rányrkjuútgefanda, heldur er einnig
hætt við að siðferðislega kærulausir fræðimenn geti tekið
upp á að birta greinar sínar í svokölluðum „pay-to-publish“
útgáfum, sem er ein gerð rányrkjuútgáfa, í þeirri von að
stofnanirnar sem þeir starfa hjá uppgötvi ekki svikin og
meti greinina til stiga.
Auðvitað kanna flestir fræðimenn vel þau tímarit sem þeir
kjósa að birta í. Þeir skoða áhrifastuðulinn hjá tímaritinu,
kanna útgáfusöguna og sannreyna með ýmsum einföldum
aðferðum að um gott tímarit sé að ræða. Það eru þó ýmis
ljón í veginum sem geta staðið í vegi fyrir að fræðimenn fái
greinar sínar birtar, meðal annars þetta 15% höfnunarhlut-
fall. Það er einnig þekkt að ungir fræðimenn sem ekki hafa
náð að skapa sér nafn í fræðunum eiga erfiðara með að fá
greinar birtar eftir sig í virtustu tímaritunum. Þeir eiga þá
til að leita á önnur mið. Það sem stendur þá til boða getur
til dæmis verið tímarit sem er svo nýtt að það er ekki komið
með áhrifastuðul og þá er meiri vandi að meta gæði þess
sem fræðirit. Annað þekkt dæmi er að rányrkjuútgefend-
ur eiga það til að líkja eftir nöfnum og skammstöfunum
þekktra tímarita þannig að sá sem hyggst fá útgefna grein
hjá virtu tímariti getur einfaldlega villst inn til rányrkjunnar.
Á vefsíðunni Beall’s List of Predatory Journals and Publ-
ishers má einnig finna sérstakan lista yfir tímarit sem hafa
verið tekin í gíslingu af rányrkjum („Hijacked Journals“,
e.d.). Þar á meðal má finna tímaritið Jökul.
Gervi-Jökull
Til þess að átta sig á aðferðum rányrkjuútgefenda vil ég
skoða nánar gervi-Jökul. Það er mjög algengt að rányrkjuút-
gáfur líki eftir nöfnum þekktra tímarita. Oft eru ritin þekkt
undir skammstöfun, og þá taka rányrkjurnar skammstöf-
unina að láni. Einnig er dæmi um að rányrkjur hreinlega
steli titlum tímarita (Hijacked journal). Eitt dæmi um það
er Jökull, tímarit jarðfræðinga. Fyrir nokkrum árum urðu
útgefendur tímaritsins fyrir því áfalli að einhverjir bíræfnir
aðilar stálu nafni tímaritsins. Það gerðist á eftirfarandi hátt.
Aðilarnir settu upp eigin vefsíðu, jokulljournal.com sem
var mun betur hönnuð með tilliti til leitarvéla en heimasíða
Jökuls, jokulljournal.is. Að því loknu var auglýst eftir grein-
um á mun víðara sviði en jökla- og jarðvísindasviðunum
sem Jökull hefur hingað til þjónað. ISSN númeri raunveru-
lega blaðsins var hampað mikið á forsíðu tímaritsins auk
áhrifastuðuls blaðsins, sem er mun sýnilegri á vefsíðu gervi-
blaðsins heldur en á heimasíðu Jökuls.
Ef heimasíða rányrkjublaðsins er skoðuð eru í raun ekki
margar vísbendingar sem leiða í ljós að um vafasama starf-
semi sé að ræða. Uppgefið símanúmer blaðsins er til dæmis
hjá Háskóla Íslands. Þó eru nokkur hættumerki sem fræði-
menn ættu að hafa í huga og gætu hjálpað þeim við að bera
kennsl á vafasöm tímarit.
Á heimasíðu tímaritsins er því lýst yfir að áður hafi tíma-