Bókasafnið - 01.07.2018, Qupperneq 25

Bókasafnið 42. árg – 2018 25
Til eru fyrirtæki sem hagnýta sér drauma og langanir fólks til að gefa út eigin verk og hafa það að féþúfu. Hagnaður þessara
fyrirtækja felst ekki í sölu á bókum, heldur á
sölu á þjónustu til vongóðra höfunda. Þessi út-
gáfufyrirtæki hafa gengið undir nafninu „vanity
publisher“ á ensku.
Þekktasta dæmið um réttarhöld yfi r „vanity“
útgáfu þar sem útgefandinn var fundinn sekur um
svikastarfsemi voru réttarhöldin yfi r C. M. Flumiani árið
1941. Í því tilviki gabbaði útgefandinn höfunda til þess að
gefa út hjá sér bækur undir því yfi rskyni að um sjálfsútgáfu-
forlag væri að ræða. Flumiani rak umboðsskrifstofu fyrir
höfunda meðfram svikamyllu sinni. Þegar höfundur hafði
komið handriti á umboðsskrifstofuna sendi Flumiani höfn-
unarbréf til hans undir heiti einhvers virts útgefanda. Það
leit því út fyrir að umboðsskrifstofan hefði áframsent hand-
ritið til útgáfufyrirtækis og því verið hafnað. Nokkur samb-
ærileg höfnunarbréf fylgdu í kjölfarið sem brutu niður vonir
höfundanna, þar til Flumiani sendi að lokum bréf um að
handritið hafi verið samþykkt af Fortuny útgáfunni að því
gefnu að höfundurinn stæði sjálfur undir öllum kostnaði við
útgáfuna. Bréfi n frá Fortuny voru sett saman af stöðluðum
setningum sem voru hugsaðar sérstaklega til að spila inn á
sálarlíf hvers höfundar fyrir sig til að tryggja að þeir myndu
bíta á agnið og greiða sjálfi r fyrir útgáfuna. Hjá Fortuny
útgáfunni voru höfundarnir því næst rukkaðir fi mmfalt fyrir
allan útgáfukostnað (Laquintano, 2013).
Nafn þesskonar útgáfu, „vanity“ eða hégómaútgáfur er
dregið af því að leikið er á sjálfsálit og háar hugmyndir
höfundanna um eigið ágæti. Heitið „vanity publishing“ er
nokkuð gamalt en það hefur í gegnum tíðina einnig verið
notað um hverskyns sjálfsútgáfur sem þóttu kannski ekki
mjög merkilegar, óháð því hvort um blekkingar var að ræða
eða ekki. Sjálfsútgáfuformið var algengt fyrr á tímum og
stór útgáfufyrirtæki áttu það til að bjóða óreyndum höfund-
um að gefa út fyrstu bókina í sjálfsútgáfu þannig að útgáfu-
fyrirtækin tóku enga fj árhagslega áhættu með nýja höfunda.
Út frá þessu útgáfuformi urðu fyrstu eiginlegu hégóma-
útgáfurnar til (Laquintano, 2013). Mark Twain og Lewis
Carroll eru dæmi um höfunda sem gáfu sjálfi r út einhvern
hluta verka sinna með aðstoð þesskonar sjálfsútgáfufor-
laga, en þar var þó ekki um að ræða neinn blekkingarleik
(„Vanity press“, 2017). Því er heitið vanity eða hégómaút-
gáfa líklega ekki hentugt þegar fj alla skal um blekkingar og
svik í útgáfuheiminum þar sem orðið hefur tvöfalda merk-
ingu, hégóma- og sjálfsútgáfa. Önnur ensk heiti á útgáfum
sem hafa höfundinn að fífl um eru „vampire publishing“,
„predatory publishing“ og einnig víðara heitið
„questionable publishers“ sem mætti reyndar
heimfæra upp á stærri hóp útgefenda. Ég
legg til að notað sé heitið rányrkjuútgef-
endur á íslensku yfi r þessa starfsemi þar
sem útgefendur hafa höfundinn sjálfan að
féþúfu með blekkingum.
Með tilkomu vefsins hefur sjálfsútgáfuform-
ið aftur orðið vinsælt og meðfram því hafa
rányrkjuútgefendur fengið byr í seglin. Með nýrri
tækni og tækifærum hafa starfsaðferðir þeirra þróast og
breyst. Fræðasamfélagið býður upp á sérstakt sóknarfæri
fyrir þessi útgáfuforlög og því miður falla margir fyrir
blekkingum þeirra.
Fræðasamfélagið
Það er hefð í fræðasamfélaginu að höfundar fræðigreina
í tímaritum og þeir sem ritrýna þær fá ekki greitt fyrir
birtinguna. Þetta er fólkið sem gefur vinnu sína að þessum
hluta til þess að fræðin og vísindin geti þróast og dafnað.
Höfundinum er umbunað í matskerfi háskólans sem hann
starfar hjá, en fyrir birtingu í ritrýndum tímaritum fá fræði-
menn stig sem gilda til launahækkunar og framgangs í
starfi . Eftir svipaðri hefð er einkareknum útgáfum í fl estum
tilfellum látið eftir að byggja upp og viðhalda margvíslegum
útgáfuformum fræðitímarita. Áður var fyrst og fremst um
að ræða tímarit og fræðibækur sem gefi n voru út á prenti
og höfðuðu fl est til lítils hóps fræðimanna. Útgáfan á prenti
var því ekki endilega arðbær þar sem kaupendahópurinn
samanstóð af litlu fræðasamfélagi og bókasöfnunum sem
keyptu eintökin. Af þeim sökum mætti kannski telja eðli-
legt að útgáfa fræðirita væri að stórum hluta unnin í sjálf-
boðavinnu. En stóru útgáfufyrirtækin sem sjá um dreifi ngu
á fræðitímaritum hafa þróast mikið og söluaðferðir þeirra á
fræðiritum hafa stökkbreyst í gegnum tíðina. Nú er meira
um að risastór útgáfufyrirtæki sem hafa á snærum sínum
fj ölda minni útgefenda selji aðgang að ákveðnum tímarita-
pökkum eða fræðibókum og áskriftaverðið getur verið mjög
hátt. Helstu viðskiptavinir útgefendanna eru ekki einstak-
lingar, heldur bókasöfn og stofnanir sem punga út áskrift-
arverði fyrir takmarkaðan aðgang að efninu. Vissulega fylgir
því kostnaður fyrir útgáfufélög að gefa út fræðitímarit og
ekki er öll útgáfa arðbær, en þá má einnig benda á að fræða-
samfélagið hefur stækkað mikið í gegnum aldirnar og fl eiri
aðilar sækjast eftir að fá greinar birtar eftir sig. Að sama
skapi hefur viðskiptahópur útgefenda fræðiefnis stækkað og
hagnaðartölur útgefenda á borð við Elsevier (í eigu RELX
group) og Taylor & Francis (hluti af Informa) sýna að
það er mögulegt að græða vel á útgáfu fræðirita („Annual
Þegar Trölli stal fræðunum
Helgi Sigurbjörnsson hefur lokið MLIS í bókasafns- og upplýsingafræði. Hann starfar á bókasafni
Menntavísindasviðs HÍ.