Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.11.2018, Blaðsíða 15

25.11. 2018 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15
taka út þroskann; verða betri og betri og betri.
Auðvitað spilar vinnusemi þar inn í, en líka
sjálfstraust og fleira. Og að vera fengin einhver
ábyrgð sem maður stendur undir og þá stækkar
fólk um eitt númer.“
Veruleikinn fer ekki með inn á svið
Valur neitar því ekki þegar blaðamaður spyr
hvort leikarastarfið snúist ekki dálítið um að
láta sem allt sé í himnalagi hjá manni á sviðinu
þótt manni líði jafnvel alveg djöfullega.
„Óneitanlega er það svolítið þannig. Maður
leikur við alls konar aðstæður og getur ekki tek-
ið veruleikann með sér inn á leiksviðið eða
hvernig manni líður þann daginn. Ég lék dauð-
vona mann daginn sem pabbi dó. Það var erfitt.“
Hann þagnar um stund.
„Þá var ég að leika í Dúkkuheimilinu í Borg-
arleikhúsinu. Pabbi hafði dáið um nóttina og ég
var hjá honum morguninn eftir með fjölskyld-
unni og svo var sýning um kvöldið. Ég þorði
ekki að segja félögum mínum í leikhúsinu tíð-
indin því ég var ekki viss um að ég myndi kom-
ast þá í gegnum sýninguna svo ég hélt því bara
fyrir mig til að halda andliti. Mér hefði þótt erf-
iðara ef félagar mínir hefðu vitað þetta og látið
það einhvern veginn fara inn í sýninguna. Þetta
voru svo tengdar kringumstæður. Í leikritinu
var dauðvona maður, sem ég var að leika, og
hann var að kveðja vini sína í partýi. Ég þurfti
bara að setja lokið á tilfinningarnar en það var
mjög strembið. Þetta er með því erfiðara sem
ég hef glímt við.“
Valur var líka að leika í leikhúsinu á þeim
tíma sem mamma hans lést, en hún lést sex ár-
um á undan manni sínum. „Mamma dó mjög
skyndilega og ég var hjá henni þegar hún dó.
Hún var bara 74 ára og mjög hress svo þetta
var mikið og snögglegt áfall. Hún fékk heila-
blæðingu á miðvikudegi og dó á laugardegi. Þá
var ég að leika í Kardimommubænum og við
vorum með sýningu nokkrum dögum eftir að
mamma dó. Það fór mikill fókus í að reyna að
halda utan um pabba og láta hans líf vera bæri-
legt. Við vorum örugglega búin að sýna fimm-
tíu, sextíu sýningar en þarna lenti ég í því að
muna ekki textann við lagið sem ég hafði sung-
ið í hverri sýningu án nokkurra vandræða. Ég
byrjaði að syngja, en eftir örfáar hendingar
mundi ég ekki meira af textanum. Bara ekki
neitt. Ég lallaði mig í gegnum þetta en komst
aldrei aftur inn í lagið. Læknir sagði mér
seinna að þegar maður tekst á við svona áfall
fer heilinn í eitthvert survival mode og það er
bara ekki aðgangur að svona upplýsingum á
meðan heilinn er í slíku ástandi. En þetta hefur
aldrei komið fyrir mig að detta svona út, ekki
svona mikið allavega.“
Allt sem er frábært
Í leiksýningunni Allt sem er frábært fer Valur
Freyr með hlutverk manns sem er aðeins sjö
ára þegar móðir hans reynir í fyrsta, en ekki
síðasta, sinn að svipta sig lífi. Drengurinn
bregst við með því að búa til lista yfir allt sem
er frábært í heiminum og gerir lífið þess virði
að lifa því. Til að byrja með rata inn á listann
einfaldir hlutir eins og ís með dýfu og að mega
horfa frameftir á sjónvarpið, en listanum deilir
drengurinn með móður sinni í von um að geta
bjargað lífi hennar. Tuttugu árum síðar er list-
inn í fullu gildi og hefur lengst svo um munar í
áminningu um það að gleðina er vel hægt að
finna í hlutum sem virðast léttvægir. Valur seg-
ir að hlutverkið sé eitt af draumahlutverk-
unum, þótt hann hafi ekki vitað það fyrr en
hann byrjaði að leika það og sér þyki vænt um
verkið.
„Þegar ég las handritið fékk ég strax mjög
sterka tilfinningu fyrir því að þetta væri eitt-
hvað sem mig langaði til að leika. Það hafði í
raun kannski með innihaldið að gera. Erindi
verksins og innihald er mjög framarlega í verk-
inu. Umfjöllunarefnið er viðkvæmt; þunglyndi
og samband móður og sonar og föður og sonar,
tengsl og tengslaleysi. Þessi hræðilegi sjúkdóm-
ur, þunglyndi, er ekki beint efni sem manni
finnst líklegt að tekið sé fyrir á gamansaman
hátt; en mér fannst það svo skemmtilega tæklað
í verkinu. Og svo þekki ég þunglyndi úr mínu
nærumhverfi, úr fjölskyldunni minni og fjöl-
skyldu konunnar minnar. Mér fannst þetta efni
þess eðlis að það ætti skýrt erindi. Ég fæ alltaf
eitthvað til baka eftir hverja sýningu sem annað
hvort veltir upp nýjum fleti eða kemur mér
skemmtilega á óvart. Svo fæ ég bara svo sterk
viðbrögð frá fólki sem hefur sjálft reynslu af
þessum hlutum. Þetta virðist opna einhver hólf
hjá fólki og þá fær maður svo mikið til baka og
það er ekkert oft sem maður fær það á tilfinn-
inguna að þessi vinna geti raunverulega haft
áhrif til breytinga hjá fólki og hjálpað því að
opna fyrir eitthvað sem hefur kannski verið lok-
að mjög lengi. Það er bara stórkostlegt.“
Tæmist orkutankurinn ekki?
„Það er misjafnt eftir sýningum. Í þessari
sýningu er þetta vissulega erfiðast tilfinninga-
lega. Allt sem er frábært er sýning þar sem
maður þarf að vera opinn í báða enda; bæði fyrir
salnum, svona í beinu samtali við hann, en svo
þarf maður líka að vera opinn fyrir þeim tilfinn-
ingum sem koma. Ég finn það alveg eftir á að
það fer talsverð orka í svona sýningu. En ég fæ
mjög mikið út úr henni líka.“
Gardínur hugans
Valur segist hafa undirbúið sig fyrir hlutverkið
með því að tala við fagfólk og fólk í Pieta-
samtökunum, sem sinna forvarnarstarfi gegn
sjálfsvígum, og auk þess hafi hann talað við fólk
í kringum sig. „Ég hélt að það að missa foreldri
úr sjálfsvígi væri mjög sértæk reynsla en bara í
kringum mig og þá sem voru að vinna sýn-
inguna þekktum við fimm, sex manns sem höfðu
upplifað það.“
Hann segist aðspurður vissulega hafa heyrt
fólk tala um að þeir sem fremji sjálfsmorð geri
það í eigingirni en fólk verði að átta sig á því að
það ákveði enginn að verða þunglyndur eða fyll-
ast af kvíða. „Þessi andlegu veikindi eru ansi
dimmar gardínur og þegar þær eru dregnar al-
veg fyrir og ljósið kemst ekki inn, þá er þetta
mjög skiljanlegt. Og í öllum tilvikum er ein-
staklingurinn með þá hugsun, sem er samt auð-
vitað svo röng, að hann sé í rauninni að gera sín-
um nánustu greiða. Af því að ljósið bara á enga
leið inn. Sú hlið sjálfsvíga sem ég þekkti minnst
var sú að aðstandendur upplifa mjög oft að þeir
hafi brugðist og þetta sé á einhvern hátt á
þeirra ábyrgð og þeir hefðu átt að gera svona
eða hinsegin. Fólk hefur jafnvel bara ekki áttað
sig á sjúkdómnum. Auðvitað er þetta persónu-
bundið og misjafnt eftir aðstæðum en fólk virð-
ist geta falið svona líðan ótrúlega vel. Fólk er
jafnvel í fullri vinnu og nær að fela fyrir sínum
nánustu að það er algjört svartnætti í höfðinu.
Sem er erfitt. Og skömm er rosa stór þáttur í
þessum sjúkdómi. Þú skammast þín fyrir að líða
svona, fyrir að vera ekki þakklátari fyrir það
sem þú hefur og svo framvegis.“
Valur segir að hægt sé að draga heilmikinn
lærdóm af sýningunni.
„Í fyrsta lagi held ég að hægt sé að öðlast
ákveðinn skilning á þessu fyrirbæri; að það er
enginn sem velur sér þetta,“ segir Valur og
leggur áherslu á orð sín. „Það er enginn sem
velur sér að vera ofsakvíðinn. Enginn velur sér
að vera þunglyndur. Þeir sem hafa lent í alvar-
legu þunglyndi myndu ekki óska versta óvini
sínum þess. Það er ömurlegt ástand. Við hin
sem erum blessuð með því að glíma ekki við
slíkt svartnætti verðum einhvern veginn að
veita viðkomandi skilning á þessu ástandi. Ekki
endilega að vera að ýta á fólk að gera eitthvað,
eins og að fara út í labbitúr eða í bíó, heldur
bara vera til staðar og staðfesta líðan þess. Vera
þannig einhvers konar spegill fyrir viðkomandi.
Segjast til dæmis skilja að viðkomandi sé veikur
en maður sé til staðar þegar hann er tilbúinn að
nýta aðstoðina og vera til staðar bæði þegar við-
komandi er veikur og líka þegar hann er að
stíga upp úr því. Og ég held að það að gera lista
yfir það sem manni finnst gott í hversdeginum,
eins og að fá sér heitt kakó, eða skríða upp í rúm
í hreinum rúmfötum, sé bara stórkostlegt.“
Áskorun til lesenda
Kaffið er búið úr bollunum okkar Vals þegar
starfsmaður kaffihússins tilkynnir að búið sé að
loka. Við röltum því saman út í myrkrið sem
hefur smám saman orðið dekkra frá því við
heilsuðumst í upphafi viðtalsins. Við erum sam-
mála um að það sé auðvelt að glíma við alls kon-
ar sveiflur í myrkrinu á Íslandi.
Eigum við ekki bara að skora á lesendur að
gera svona lista yfir allt sem er frábært?
„Jú, ég held það. Það alla vega skaðar ekki.
Sálfræðingur sem kom að sjá sýninguna talaði
um að hann léti skjólstæðinga sína, bæði börn
og fullorðna, gera lista; skrifa tíu hluti sem þeir
væru sjálfir góðir í. Hann sagði mér að börnin
kvörtuðu yfir því að tíu hlutir væru of lítið, þau
vildu gera meira. En fullorðna fólkið átti erfitt
með að ná upp í fimm. Mér fannst það athyglis-
vert. Við erum svo dugleg að beita svipunni á
okkur; finnast við alltaf léleg í öllu og ómöguleg.
Ég skora á lesendur að gera lista yfir fimm
hluti sem þeim finnst gaman eða gott að gera í
lífinu. Og skrifa niður fimm jákvæð atriði sem
þeim finnst vera jákvæð í eigin fari.“
Að svo sögðu kveður blaðamaður Val Frey á
bílaplaninu við Kjarvalsstaði. Í svartamyrkri
sem umlykur allt. Samt kemst birtan að. Sem
betur fer.
Hlutverkið í Allt sem er frábært
er eitt af draumahlutverkum Vals,
þótt hann hafi ekki vitað það fyrr
en hann fór að leika það.
Ljósmynd/Grímur Bjarnason
Morgunblaðið/Eggert