Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.11.2018, Blaðsíða 20
20 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25.11. 2018
ÆVINTÝRI
þeirra var drepin, þeir svömluðu í kringum hana
og biðu einhvers sem þeir vissu ekki hvað var.
Húnarnir reyndust skipverjum á Gottu auðveld
bráð og þarna náðu þeir þremur hvítabjörnum í
einni atlögu. Þegar gert var að dýrunum kom í
ljós að þau voru nýbúin að fá fylli sína, maginn
var fullur af ómeltum sel. Sérstaka athygli vakti
að birnan hafði rifið skinnið utan af selnum og
étið það sjálf en húnarnir höfðu eingöngu fengið
kjöt. Líklega er eðlið svipað hjá öllum mæðrum,
þær flysja og tilreiða fyrir afkvæmi sín.“
Réðu ekki við fullvaxin dýr
Áhöfnin veiddi líka sel og lét sig hafa að borða
hvoru tveggja enda þótt ísbjarnakjöt sé á
mörkum þess að þykja boðlegur matur. Á
Grænlandi komust menn svo í snæhéra og
sauðnaut sem þykir úrvalsmatur.
Leiðangursmenn gengu á land í Franz Jós-
efsfirði og þótti þeim mikið til hans koma. Hug-
myndin var að taka bæði fullvaxin sauðnaut og
kálfa en komnir til Grænlands áttuðu veiði-
mennirnir sig á því að þeir réðu ekki við stærstu
dýrin, fullvaxið naut vegur um og yfir 400 kg.
En það var enginn hægðarleikur að komast að
kálfunum. Fullorðnu dýrin slógu skjaldborg um
þá, eins og eðlið býður þeim, og högguðust ekki
enda þótt skotið væri á hjörðina. Ekki var því
um annað að ræða en að fella fullorðnu dýrin.
Þegar það hafði verið gert tóku kálfarnir á rás
„Hefðu þeir ekki hitt á skipið hefðu þeir senni-
lega verið fastir á ísnum og ekki komist lengra.
Heimaland 1 var stærra skip en Gotta, gert
fyrir íshafssiglingar, og með betri útbúnað, að
ekki sé talað um reynslu áhafnarinnar. Ljóst
má vera að áhöfnin á Gottu kunni lítið sem
ekkert til verka og þegar á reyndi var hún
vanbúin til siglinga á þessum slóðum, þótt hún
hefði hugmyndir um annað. Þess vegna kom
sér vel að geta siglt í kjölfar Heimalands 1 sem
leið lá til Grænlands,“ segir Halldór.
Skutu bara og skutu
Það átti við um fleira; þannig hafði áhöfnin enga
reynslu af því að skjóta stór dýr, eins og ísbirni
og sauðnaut, aðeins sel og rjúpu og voru byss-
urnar í samræmi við það. „Menn skutu bara og
skutu og murrkuðu þannig lífið úr björnunum.
Þetta var hræðileg veiðimennska. Á móti kemur
að áhöfnin hafði alist upp við svakalegar sögur
af hvítabjörnum og vissi að þeir væru stór-
hættulegir. Fyrir vikið væri ekki á annað hætt-
andi en að fella þá,“ segir Halldór en alls felldi
áhöfnin ellefu ísbirni í leiðangrinum.
Einni bjarnarrimmunni, þegar áhöfnin kom
auga á birnu með tvo húna á ísnum, lýsir Hall-
dór með svofelldum orðum í bók sinni:
„Eins og fyrr voru vopnin hlaðin og birnan
skotin þegar nærri dýrunum var komið. Hún-
arnir urðu ráðvilltir og bjarglausir eftir að móðir
Þ
au voru sjö saman, dauðskelkuð og
umkomulaus og mynduðu eðli sínu
samkvæmt varnarvegg enda óvön
því að vera til sýnis á almannafæri
líkt og þessa síðsumardaga á
Austurvelli árið 1929. Það voru ekki bara
Reykvíkingar sem fjölmenntu á sýninguna,
fólk dreif víða að, enda höfðu Íslendingar ekki
séð sauðnaut áður.
Nýbúar þessir höfðu yfirgefið heimahaga sína
á Grænlandi, þar sem áhöfnin á mótorbátnum
Gottu VE 108 handsamaði þá skömmu áður með
mikilli fyrirhöfn. Tilgangur ferðarinnar sem
varð mikil svaðilför, var að flytja sauðnaut til Ís-
lands og töldu þeir sem að henni stóðu að þau
gætu orðið til mikilla hagsbóta fyrir íslenskan
landbúnað. Frá þessu óvenjulega ævintýri er
hermt í nýrri bók, Grænlandsför Gottu, eftir
Halldór Svavarsson sem kom út á dögunum.
Man eftir Gottu
„Ég er frá Vestmannaeyjum og man eftir
Gottu sem strákur og að hafa heyrt talað um
þessa frægu Grænlandsför hennar.“ segir
Halldór. „Ég vissi samt lítið um hvað málið
snerist fyrr en ég fór fyrir nokkrum árum að
fletta gömlu Bliki, sem er ársrit Gagnfræða-
skóla Vestmannaeyja. Þar var lauslega sagt
frá þessu ævintýri og það kveikti í mér.“
Þar sem Halldór er grúskari af Guðs náð fór
hann að leita að heimildum en komst fljótt að
raun um að ekki er sérlega margt til um ferð-
ina. „Fátt hefur verið skrifað um þessa ferð
gegnum tíðina sem helgast fyrst og fremst af
tvennu. Annars vegar vegna þess að ekki ríkti
einhugur um þessa ferð á sínum tíma og marg-
ir töldu hana feigðarflan og hins vegar fyrir
þær sakir að það hefur löngum verið eðli ís-
lenskra sjómanna að gera lítið úr stórræðum
sem þeir lenda í,“ segir hann.“
Forsaga málsins er sú, að því er fram kemur
í bók Halldórs, að Vigfús Sigurðsson land-
póstur með meiru hafði farið til Grænlands og
heillast þar af sauðnautunum sem hann taldi
geta átt góð heimkynni í fjöllum norðanlands
og á Vestfjarðakjálkanum. Hreif hann menn
með sér og árið 1928 var stofnað í Reykjavík
veiðifélagið Eiríkur rauði h/f sem hafði það
markmið að leigja eða kaupa skip sem hæft
væri til Grænlandsferðar í þeim tilgangi að
veiða þar sauðnaut sem síðan yrðu flutt til Ís-
lands og yrðu fyrsti vísir að sauðnautaræktun.
Vilhjálmur studdi áformin
Vigfús var aðalhvatamaðurinn að stofnun fé-
lagsins en tók þó ekki sæti í stjórn þess. Þar
sátu Þorsteinn Þorsteinsson kaupmaður, Ár-
sæll Árnason bókbindari og bóksali og Bene-
dikt Sveinsson alþingismaður. Framkvæmda-
stjóri var ráðinn Þorsteinn Jónsson athafna-
maður. Meðal þeirra sem studdu áform
félagsins var Vilhjálmur Stefánsson landkönn-
uður og munaði um minna. Þegar Alþingi sam-
þykkti að heimila innflutning á sauðnautum
vorið 1929 var til dæmis vísað til álits Vilhjálms.
Alþingi samþykkti 20.000 króna framlag til
Eiríks rauða h/f gegn því að ríkið eignaðist
sauðnautin ef vel til tækist. Einnig var sam-
þykkt að greiða féð ekki út fyrr en sauðnautin
væru komin til Íslands, þannig að öll áhætta
kom í hlut leiðangursmanna og félagsins.
„Þessir menn hafa augljóslega haft mikla trú
á verkefninu og brunnið fyrir það en þeir fóru
tekjulausir frá fjölskyldum sínum upp á von og
óvon. Íslendingar höfðu ekki siglt til Grænlands
í margar aldir og engin leið var að vita hversu
langan tíma ferðin myndi taka; fyrirfram gerðu
leiðangursmenn ráð fyrir því að þurfa jafnvel að
hafa vetursetu á Grænlandi,“ segir Halldór.
Umdeilt ferðalag
Hann telur þetta lýsandi fyrir andann í sam-
félaginu á þessum tíma. „Ungmennafélagsand-
inn var ríkjandi og rétt rúmum áratug eftir að
Ísland varð fullvalda ríki létu menn ekkert
stöðva sig, allra síst Dani. Íslendingum var í
mun að sýna úr hverju þeir væru gerðir.“
Hafandi sagt það þá var Grænlandsför
Gottu umdeild í samfélaginu og ýmsir töldu
hana glapræði sem ekki ætti að styrkja með
opinberu fé. Enginn í áhöfninni hafði reynslu
af siglingu í ís og Vigfús Sigurðsson, sem ekki
var sjómaður, var sá eini sem komið hafði til
Grænlands og séð sauðnaut.
Leiðangursmenn þurftu á sterkbyggðu og
vönduðu skipi að halda og bauðst þeim fiski-
skipið Gotta úr Vestmannaeyjum, sem var 35
brúttólestir að stærð, með nýlegri 65 ha. Saffle,
sænskri glóðarhaus-vél. Eftir allnokkurn und-
irbúning, meðal annars þurfti að setja hlíf á
skipið til að verjast hafís, lét Gotta úr höfn 4.
júlí 1929. Skipstjóri var Kristján Kristjánsson,
rúmlega þrítugur, alinn upp í Arnarfirði en bú-
settur í Reykjavík, „gætinn maður og traust-
ur“, að því er fram kemur í bókinni. Af öðrum
leiðangursmönnum má nefna Ársæl Árnason,
stjórnarmann í Eiríki rauða h/f og Vigfús Sig-
urðsson, sem mesta ábyrgð bar á ævintýrinu.
Klemmdist milli ísjaka
Snemma kom í ljós að fjarskiptabúnaður Gottu
virkaði ekki og hafði áhöfnin því enga mögu-
leika á að láta vita af sér. Heima beið fólk því
milli vonar og ótta. Erfitt var að nálgast aust-
urströnd Grænlands vegna hafíss og þurfti
skipstjórinn að sæta lagi; finna geil og vona
það besta. Eftir að hafa orðið nokkuð ágengt
klemmdist Gotta milli ísjaka og varð eins og í
skrúfstykki, þannig að skipverjum leist ekki á
blikuna. Um tíma lagðist báturinn á hliðina á
ísnum og var þá öll áhöfnin komin frá borði,
stríðvopnuð til að verjast hvítabjörnum á ís-
breiðunni. Gotta losnaði þó ólöskuð úr prís-
undinni á endanum og hægt var að halda ferð-
inni áfram. Á þessu öllu eru dramatískar
lýsingar í bókinni, sumir skipverja lentu til að
mynda um stund í jökulköldum sjónum.
Enda þótt Gotta væri laus var ekki þar með
sagt að leiðin væri greið; þvert á móti var skip-
ið innlyksa í lóni sem myndast hafði innan um
ísinn og fann ekki glufu til að sigla í land enda
þótt Grænland blasti við úr fjarska.
Halldór segir augljóst að Gotta hafi verið
komin í grafalvarlega stöðu þegar áhöfnin kom
auga á annað skip, Heimaland 1, sem var
norskt skip með breskum vísindamönnum.
Aðeins Sigga
stóð uppi
Sumarið 1929 lögðu ellefu menn upp í mikla óvissuför á
mótorbátnum Gottu VE 108 til Grænlands í því augnamiði að
handsama nokkur sauðnaut og flytja þau heim til Íslands. Eftir
mikil ævintýri á sjó, ís og landi sneri áhöfnin aftur tæpum
tveimur mánuðum síðar með sjö sauðnautskálfa. Synd væri þó
að segja að þeim hafi farnast vel á Íslandi og rann þessi tilraun
til sauðnautaræktunar fljótt út í sandinn, svo sem fram kemur í
nýrri bók Halldórs Svavarssonar, Grænlandsför Gottu.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
’Eftir á að hyggja segir Halldór þaðmikið mildi að allir leiðangurs-menn skyldu komast heilir heim; slík-ar hafi hremmingarnar og kunnáttu-
leysið verið. Heim hafi þeir þó
klárlega snúið reynslunni ríkari.
Akipshöfnin á Gottu áður en lagt var upp í ferðina frægu til Grænlands. Vigfús Sigurðsson er lengst
til vinstri í efri röð og Ársæll Árnason og Kristján Kristjánsson skipstjóri fyrir miðri efri röð.