Morgunblaðið - 06.12.2018, Blaðsíða 85

MENNING 85
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 2018
Úr kaflanum Frá krökkum til far-
lama gamalmenna. Tilvísunum er
spleppt.
Gríðarleg umræða skapaðist um
Táknmál ástarinnar í íslensku sam-
félagi haustið 1970. Fjallað var um
myndina í um-
ræðuþáttum í út-
varpi og sjónvarpi
og á opnum fundi
stúdenta í Hafn-
arbíói. Fjöldi
greina og les-
endabréfa birtist í
dagblöðum. For-
eldrar og kenn-
arar, skólastjórar
og læknar, menntamenn og almennir
borgarar úr ýmsum áttum blönduðu
sér í umræðuna. Fram komu fjöl-
mörg sjónarhorn og ræddar voru
ólíkar hliðar myndarinnar og kyn-
ferðismála almennt.
Umræðan snerist ekki nema að
hluta til um skilgreiningu hugtaksins
klám en þegar það bar á góma höfðu
fæstir skýra kenningu um hvernig sú
skilgreining ætti að hljóma. Margir
lýstu efasemdum um að það væri yf-
irhöfuð hægt að komast að niður-
stöðu í málinu. Hugtakinu var lýst
sem afstæðu, það væri komið undir
sjónarhorni hvers og eins hvað væri
álitið klám. Sumir héldu því fram að
klámið byggi í huga þeirra sjálfra
sem teldu Táknmál ástarinnar klám-
fengna, eins og kom nokkuð harka-
lega fram í lesendabréfi „bíógests“ í
Morgunblaðinu um miðjan nóv-
ember: „Kvikmyndir eru auðvitað
ekki ógeðslegar sem slíkar. Það geta
þær engan veginn orðið, fyrr en fólk
sér þær. … Yfirleitt verða
þær … jafnógeðslegar og sálarlíf
áhorfandans.“ Skólastjóri Flensborg-
arskólans – sem studdi sýningar á
myndinni og taldi hana innihalda
góða kynfræðslu – sakaði andstæð-
inga Táknmáls ástarinnar um að
„rangsnúa og rangtúlka“ myndina
með því að flokka hana sem klám „og
blása út ýmis atriði úr henni“.
Þessari afstöðu mætti lýsa með
Biblíutilvitnuninni „hreinum er allt
hreint“. Hún hefur sett mark sitt á
deiluna um skilgreiningu kláms að
minnsta kosti frá því á 19. öld, þegar
verjandi Gustave Flaubert í réttar-
höldunum um Frú Bovary sakaði
saksóknarann um að hafa sjálfur gert
skáldsöguna klúra með því að leggja
óeðlilega áherslu á staka kafla henn-
ar. Einn höfundur lesendabréfs í
Morgunblaðinu árið 1970 gagnrýndi
þessa afstöðu og taldi hana óheiðar-
lega: „Fólk skammast sín ennþá svo-
lítið fyrir klámáhugann, en til þess að
geta séð sjálft sig sem hreina og fal-
lega engla segir það: „Sei, sei! Ég sé
nú ekkert klám í þessu, ég hugsa
nefnilega aldrei ljótt. En hann Krist-
ján eða hann Freymóður, það er nátt-
úrlega allt annað með þá, það er svo
mikill sori í sálinni á þeim.““
Aðrir gerðu tilraunir til að afmarka
klám á einhvern hátt, þótt þær hafi
yfirleitt ekki verið mjög markvissar
eða nákvæmar. Þar komu meðal ann-
ars fram sterk hugrenningatengsl
milli kláms og þess sem væri skítugt.
Orð eins og sóðaskapur, sori, sora-
girni, subbulegt, kámugt og saurugt
voru nefnd sem lýsandi fyrir klám.
Einnig voru lýsingar á kynlífi í klámi
sagðar ruddalegar, þar væri kynlíf af-
skræmt eða haft í flimtingum. Í þessu
myndmáli óhreininda fléttast saman
siðferðisleg og fagurfræðileg afstaða.
Kristján Albertsson og Freymóður
Jóhannsson sáu í Táknmáli ástar-
innar merki um aukið frjálsræði í
kynferðismálum og síaukna áherslu á
hið líkamlega fremur en hið andlega,
sem þeir töldu bera vitni um hnignun
vestrænnar menningar. Freymóður
orðaði þetta skýrt í kærubréfi sínu
vegna sýninga Hafnarbíós á „hinum
ofsafengnu kynmökum“ í Vixen! fyrr
sama ár, þar sem hann flokkaði sam-
an klám og ýmsar aðrar kynferðis-
legar syndir sem tákn um menning-
arlega úrkynjun: „Lauslæti, kynvilla,
hórdómur og opinber birting annara
kynathafna manna, hefur jafnan ver-
ið talið með sora hvers þjóðfélags.
Þar sem þetta hefur orðið hömlu-
lausast og opinskáast, hafa viðkom-
andi þjóðir alla jafna verið komnar yf-
ir hámark menningar sinnar á
flestum sviðum og hrunið farið að
segja til sín.“
Í Morgunblaðinu spurði „móðir“
hvort sú mær sem hefði sextán ára
gömul séð Táknmál ástarinnar myndi
„geta átt eftir að mæta unnusta sín-
um með eftirvæntingu í órólegu
hjarta? Skyldi ungur sveinn á Íslandi
eiga eftir að yrkja ástarljóð eins og
Ferðalok?“ Í skrifum hennar rennur
sakleysi og þekkingarleysi í kynferð-
ismálum saman við hið andlega og
fagra; sú blygðunarlausa, líkamlega
afhjúpun sem felist í Táknmáli ástar-
innar geti ekki orðið uppspretta list-
fengra ástarljóða.
Stundum voru þessi einkenni
Táknmáls ástarinnar sett í samhengi
við uppruna myndarinnar. Í Mánu-
dagsblaðinu var talað um „sænska
viðleitni“ til að „draga úr allri róman-
tík“ með áherslu á vísindalega af-
stöðu. Einhverjum gæti þótt það
koma úr hörðustu átt hjá Mánudags-
blaðinu að saka aðra um skort á róm-
antískri nálgun. „Konan við Sundin“
vitnaði í ónefndan ítalskan rithöfund
um að sænskt klám væri þunglama-
legt, dapurlegt og vísindalegt og taldi
hún hvorki sólskinsbjarma né gleði-
blæ yfir Táknmáli ástarinnar. Þótt
ólík sjónarmið um fagurfræði mynd-
arinnar væru undirliggjandi í um-
ræðunni var hún þó ekki rædd bók-
staflega á listrænum nótum, enda
ekki sett fram á listrænum for-
sendum.
Í fjórða kafla var fjallað um hvern-
ig hugmyndir um ónáttúrulegt kynlíf
birtust í skilgreiningum á klámi fyrir
dómi. Slík tengsl komu einnig fram í
umræðunni um Táknmál ástarinnar.
Einn þeirra sem var hrifinn af mynd-
inni sagðist fordæma kvikmyndir
sem sýndu „kuldalosta og annan öf-
uguggahátt“. Með kuldalosta átti
hann líklega við einhvers konar sa-
dómasókisma. Jón Steinar Gunn-
laugsson laganemi, sem var einn af
þátttakendum í pallborði á stúdenta-
fundinum í Hafnarbíói, vildi kalla það
klám sem leiddi fólk frá eðlilegu sam-
lífi í hefðbundnu hjónabandi en það
taldi hann Táknmál ástarinnar ekki
gera.
Andstæðingar myndarinnar voru
reyndar oft tregir til að nefna hvaða
atriði myndarinnar væru verri en
önnur. Á stúdentafundinum í Hafnar-
bíói neitaði Kristján Albertsson að
ræða einstaka þætti myndarinnar og
sagði það vera eins og að „stinga
höndunum niður í óþverra“. Tvö at-
riði myndarinnar voru þó stundum
nefnd til sögunnar, annars vegar at-
riði þar sem maður veitir konu munn-
mök og ekki síður atriði þar sem
sjálfsfróun konu er sýnd frá upphafi
til enda. Orðið „óeðli“ var ekki alltaf
notað til að lýsa þessum atriðum –
sem bæði ganga út á kynnautn kon-
unnar og mikilvægi snípsins og snú-
ast um athafnir sem miða ekki að
fjölgun mannkyns – en þau voru
nefnd sérstaklega sem dæmi um
gróft innihald myndarinnar.
Í deilunni um hvort taka ætti
Táknmál ástarinnar gilt sem fræðslu
gerðu margir gróðamarkmið fram-
leiðenda myndarinnar að umtalsefni
og reyndu þannig að leggja mat á
hvort myndin væri hluti af því sem
kalla mætti klámmyndaiðnað. Þeir
sem mótmæltu því að hún væri
fræðsla litu ekki allir á hana sem
klám en flestir töldu að sem söluvarn-
ingur gæti myndin ekki talist góð og
gild fræðslumynd. Flestir sem ræddu
sérstaklega gróðasjónarmið framleið-
endanna töldu þannig að það útilok-
aði fræðslutilgang myndarinnar.
Freymóður Jóhannsson lagði ekki
einungis áherslu á myndina sjálfa
sem gróðabrall heldur einnig þá stað-
reynd að fólkið sem í henni léki væri
keypt til þess að stunda kynlíf fyrir
framan myndavélina án þess að því
fylgdu nokkrar hlýjar tilfinningar.
Sumir töldu fræðsluþátt myndar-
innar aðeins aðferð til þess að komast
framhjá lögum og kvikmyndaeftirliti.
Sé tekið undir það hefur hún þó
væntanlega ekki síður þjónað sem að-
ferð til að „komast framhjá“ neikvæð-
um samfélagsviðhorfum. Kynlífs-
myndirnar þurftu ákveðið félagslegt
samþykki til þess að geta öðlast al-
mennar vinsældir.
Að vissu marki fjallaði umræðan
um eðli Táknmáls ástarinnar síðan
um það hversu mikið myndin sýndi –
og hún sýndi býsna mikið: Nakta lík-
ama, kynfæri, nærmyndir af sam-
förum og kynlífi. Eina stef gullald-
arklámmynda áttunda áratugarins
sem segja má að „vanti“ í myndina er
skvettiskotið, myndin af sáðlátinu
sem sýnir fram á fullnægingu karl-
mannsins. Vísir talaði um „nákvæm-
lega útskýrðar samfarasenur“. „Kon-
an við Sundin“ sagði burðarás
myndarinnar vera að sýna „hvernig
kynfæri konu líta út, bæði að utan og
innan“. Alþýðublaðið birti á baksíðu
stillimynd úr myndinni þar sem nak-
inn karl liggur á bakinu og nakin
kona ofan á honum undir fyrirsögn-
inni: „Þetta er sýnt“. Ítarlegustu lýs-
inguna er þó að finna í Vísi, þar sem
segir um ýmsar myndir sem hafi ver-
ið sýndar á Íslandi undanfarin ár að
þær yrðu naumast „kallaðar annað en
klámmyndir. Nokkuð ýtarlega er lýst
samskiptum kynjanna í rúmi. Mynda-
vélar látnar gæla við brjóst kvenna
og lendar, en hins vegar þykja kropp-
ar karla ekki eins forvitnilegir.“ Hér
er bæði lýst innihaldi myndanna og
myndatökutækninni, þar sem
myndavélarnar „gæla við“ líkama
kvennanna fyrst og fremst.
Rökstuðningur Freymóðs Jó-
hannssonar í kæru hans vegna Tákn-
máls ástarinnar snerist að stærstum
hluta um það hversu mikið var sýnt í
myndinni. Hann kallaði myndina eina
kynfærasýningu frá upphafi til enda.
Í huga hans voru það þó greinilega
ekki kynfærasýningarnar sem skil-
greindu klámið; hann hafði áður kært
mynd sem klám án þess að þar sæj-
ust kynfæri. Hann leit svo á að hér
væri um fordæmi að ræða. Um leið
og stjórnvöld neituðu að grípa til að-
gerða gegn einni mynd væri opnað
fyrir þann möguleika að næsta mynd
yrði „ennþá viðbjóðslegri, og þannig
koll af kolli“.
Þegar málflutningur Freymóðs og
Kristjáns Albertssonar er skoðaður
er ljóst að afstaða þeirra grundvall-
aðist á þeirri sannfæringu að kynlíf
ætti einfaldlega ekki að sýna í mynd
eða lýsa því í rituðu máli. Gagnrýn-
endur þeirra héldu því stundum fram
að þeir legðu kynlíf og klám að jöfnu.
„Er samlíf manns og konu ógeðslegt
saurlífi?“ spurði skólastjóri Flens-
borgarskólans í grein í Morgun-
blaðinu. „Er það alltaf svo, eða verður
það þegar einhver sér til?“ Frey-
móður og Kristján gerðu hins vegar
greinarmun á kynlífinu sjálfu og op-
inberri sviðsetningu þess. Í umfjöllun
sinni um klám í skáldskap skrifaði
Kristján að það væri ekki hlutverk
bókmenntanna að „vera á gægjum
gegnum skráargöt til að góna á það
sem fram fer, þegar tvær mann-
eskjur hafa lokað að sér“. Freymóður
var á sömu skoðun; kynlíf væri
„leyndardómur og sameign tveggja
sálna, sem enginn þriðji aðili er fylli-
lega dómbær um“. Það stuðlaði að
niðurrifi á eðlilegu hjóna- og fjöl-
skyldulífi að sýna það opinberlega.
Fyrir þeim var kynlíf fyrst og fremst
einkamál giftra, gagnkynhneigðra
hjóna – það er ob/scene – og því ekki
við hæfi að varpa því upp á breiðtjald.
Stund klámsins á Íslandi
Í bókinni Stund klámsins: Klám á Íslandi á tímum kynlífsbyltingarinnar rekur Kristín Svava Tómasdóttir sögu kláms á Íslandi á
tímum kynlífsbyltingarinnar á sjöunda og áttunda áratug 20. aldar og alla þá ólíku aðila sem tóku þátt í að móta skilgreiningu
þessa gamla hugtaks á nýjum tímum. Stund klámsins er fyrsta fræðilega verkið um sögu kláms á Íslandi.
Ljósmynd/Svenska Filminstitutet
Klámöld Sænska kvikmyndin Táknmál ástarinnar var afar umdeild, en í
henni mátti meðal annars finna fræðslu um getnaðarvarnir.
SÉRBLAÐ
–– Meira fyrir lesendur
NÁNARI UPPLÝSINGAR:
Katrín Theódórsdóttir
Sími: 569 1105 kata@mbl.is
Í blaðinu verður
kynnt fullt af þeim
möguleikum sem í
boði eru fyrir þá sem
stefna á heilsuátak
og bættan lífsstíl.
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
Fyrir fimmtudaginn 20. desember
fylgir Morgunblaðinu
miðvikudaginn 2. janúar 2019
Heilsa& lífsstíll