Morgunblaðið - 06.12.2018, Blaðsíða 39

H J A RTA Í S L A N D S L A N D M A N N A L A U G A R92 93
Landmannalaugar eru heitar og kaldar uppsprettur
undir Laugahrauni á Landmannaafrétti. Landslagið
er ægifagurt. Þar mætast heitir hverir og litskrúðug
fjöll, hrafnsvört hraun og fjölbreyttur fjallagróður í
600 metra hæð. Laugarnar eru hjarta Friðlandsins að
Fjallabaki sem komið var á fót árið 1979. Það teygir sig
frá Tungnaá í norðri til Torfajökuls í suðri og frá Rauð-
fossafjöllum í vestri til Kirkjufellsvatns í austri. Lega
friðlandsins yfir sjó hefur óhjákvæmilega mikil áhrif á
náttúrufar, bæði gróður og dýralíf, en einnig veður og
loftslag.
Torfajökulseldstöðin
Landmannalaugar eru hluti af mikilli megineldstöð
sem spannar allt Torfajökulssvæðið. Eldstöðin sjálf
er 18 km löng og 12 km breið og út frá henni teygja sig
sprungureinar allt norður til Veiðivatna og suður á
Mælifellssand. Torfajökull er sú eldstöð íslensk sem
framleiðir mest líparít. Líparít (rhyolit á erlendum
málum) er súrt gosberg og afar litríkt. Bæði Blá-
hnjúkur og Brennisteinsalda í Landmannalaugum eru
líparítfjöll þótt æði ólík séu. Bláhnjúkur (945 m) er úr
dökku og grænleitu gjóskubergi, að hluta úr biksteins-
húðuðum hraunbólstrum og miklum glersalla. Hann
myndaðist í einu gosi. Efst í fjallinu vottar fyrir hrauni
sem þýðir að eldstöðin var í þann veginn að rísa upp
fyrir 400 metra þykkan ísaldarjökulinn þegar gosinu
lauk. Brennisteinsalda (885 m) er bjartur og marglitur
líparítgúll, umkringdur hverum og gufuaugum. Hún
varð einnig til í einu gosi undir jökulkápu ísaldar. Í
öxl þessa fagurmótaða fjalls kom upp eldgos árið 1477
og súrt og seigfljótandi Laugahraunið silaðist í átt að
Laugum. Á sama tíma gaus í Veiðivötnum með gríðar-
legum umbrotum. Nafnið Laugahraun er komið frá
Þorvaldi Thorarensen sem rannsakaði það árið 1888.
Landmannaleið
Landmannalaugar eru á Fjallabaksleið nyrðri (F208),
svokallaðri Landmannaleið, milli Landsveitar og
Skaftártungu. Ógreinilegir slóðar liggja víða um svæðið
en það var ekki fyrr en eftir könnunarferð Björns Gunn-
laugssonar landmælingamanns sumarið 1839 að Land-
mannaleið varð fjölfarinn vegur. Leiðin liggur að vestan
um Sölvahraun og Dómadal um svokallaða Dóma-
dalsleið (F225) eða um Sigöldu og Tjörvavatn (F208)
að Frostastaðavatni, skammt frá Landmannalaugum.
Þaðan liggur Landmannaleið um Kýlinga, Jökuldali og
Eldgjá að Búlandi í Skaftártungu.
Hiti og gróðurfar
Hitafar einstakra mánaða er mjög mismunandi frá
ári til árs í Landmannalaugum. Meðalhiti í júlí er 7–8
gráður en í janúar og febrúar er hann sex stiga frost.
Reyndar má búast við frosti alla mánuði ársins, síst þó
um hásumarið. Veðraskil liggja oft um fjöllin í Land-
mannalaugum. Þegar vind leggur að suðaustan eða
suðvestan má búast við þurru og hlýju lofti í Laugum
þótt þoka og súld grúfi yfir Hrafntinnuskeri, litlu
sunnar. Norðlægar áttir eiga það hins vegar til að vera
bjartar og kulsamar.
Gróðurfar er mjög sérstakt í Landmannalaugum.
Þar ríkir hálfgerður láglendisgróður. Næst hraun-
röndinni er mýri með mýrastör og blómjurtum á borð
við engjarós, mýradúnurt og lyfjagras. Á bakka Lauga-
lækjar vaxa túngrös, fíflar og sóleyjar í jarðylnum og
Landmannalaugar
 Hattver.
 Í Þrengslum.
 Riðið í Jökulgili undir
Austurbarmi.
H J A RTA Í S L A N D S TO R FA J Ö K U L L O G F R I Ð L A N D A Ð FJ A L L A B A K I146 147
Torfajökull heitir lítið jökulhvel sunnan Landmanna-
lauga, aðeins 15 km2 að flatarmáli. Náttúrufar við Torfa-
jökul er stórbrotið; þar er eitt fjölbreyttasta útivistar-
svæði landsins. Friðland að Fjallabaki nær yfir hluta
Torfajökulssvæðisins og unnið er að stækkun þess um
allt að helming. Það gæti leitt til þess að stofnaður verði
sérstakur Torfajökulsþjóðgarður með Landmanna-
laugar í öndvegi.
Torfajökulssvæðið er einstakt fyrir þá miklu litadýrð
sem blasir við augum. Hvergi annars staðar á Íslandi
er jafn ríkulegt af líparíti og í Landmannalaugum og
við Torfajökul. Merkar jarðminjar eru þar á heimsvísu,
svo sem líparítstapar og fágæt jarðhitafyrirbrigði
á yfirborði. Eldvirkni, jöklar og jökulár hafa mótað
landið sem einkennist af fjöllum og giljum, gígum og
hraunum, skorningum og ljósum áreyrum.
Þrjú eldstöðvakerfi
Undir Torfajökulssvæðinu er tröllvaxin megineldstöð.
Jökullinn hylur aðeins brot af henni. Í eldstöðinni er
víðáttumikill sigketill eða askja sem teygir sig 18 km
frá austri til vesturs og 12 km frá norðri til suðurs. Fjöl-
mörg gos hafa orðið í Torfajökli en hann er ekki einn
um að gjósa á þessu svæði. Tvær aðrar eldstöðvar teygja
sprungureinar sínar undir Torfajökulsfjalllendið og
ræskja sig þar af og til: Hekla og Bárðarbungueldstöðin í
Vatnajökli. Gosefni úr þessum þremur eldstöðvakerfum
eru gjörólík. Þau hafa hlaðist upp hvert innan um annað
á Torfajökulssvæðinu og því er jarðfræðilegur fjölbreyti-
leikinn þar einstakur á heimsvísu. Snemma á síðasta
jökulskeiði mynduðust fjölmörg líparítfjöll við gos undir
jökli á jöðrum öskjunnar, þar á meðal líparítstaparnir
Laufafell og Rauðufossafjöll. Á nokkrum stöðum eru
líparíthraun með svargljáandi hrafntinnudreif á yfir-
borði. Ljóst líparítið og svört hrafntinnan hafa sömu
efnasamsetningu. Útlitsmunurinn felst í því að ljósa gos-
bergið hefur storknað við venjulegar aðstæður en hrafn-
tinnan við snögga kælingu.
Frá því að ísöld lauk fyrir 10.000 árum hefur gosið
Torfajökull og Friðland að
Fjallabaki
11 sinnum í Torfajökulseldstöðinni, ávallt í vestur- og
norðvesturhluta hennar. Að minnsta kosti sex sinnum
hefur gosið samtímis í Bárðarbungukerfinu og Torfa-
jökli, þar af tvisvar um og eftir landnám. Vatnaöldur
mynduðust árið 871 og samfara því féll auðþekkjan-
legt og útbreitt öskulag og dreifðist vítt um landið
(landnámslagið) og árið 1477 gaus í Veiðivötnum; þá
tóku vötnin á sig núverandi mynd.
Öflugt háhitasvæði
Við Torfajökul er stærsta og öflugasta háhitasvæði
landsins, næst á eftir Grímsvötnum. Bæði eru þau ein
mestu háhitasvæði heims. Helstu sérkenni jarðhitans
við Torfajökul eru svokallaðar soðpönnur (tærir, bull-
andi vatnshverir), einnig leirhverir, leirugir vatnshverir,
gufuhverir og brennisteinsþúfur. Heit jörð með gufu-
augum og hverasölt eru víða, sem og volgar ölkeldur og  Suðurskalli norðan við
Torfajökul.
 Tveir máttugir risar:
Torfajökull nær, Tind-
fjallajökull fjær.
 Sveinsgil.
STÓRVIRKI UM
HÁLENDIÐ!
BJARTUR-VEROLD.IS
Hjarta Íslands er kjörgripur öllum þeim er unna náttúru
landsins. Hér birtist hálendið í allri sinni dýrð í aðgengilegum
texta eftir Gunnstein Ólafsson og stórbrotnum ljósmyndum
Páls Stefánssonar. Í bókinni er fjallað um allar fegurstu perlur
hálendisins frá Eiríksjökli í vestri til Lónsöræfa í austri; frá
Jökulsárgljúfrum í norðri til Eyjafjallajökuls í suðri
– svæðið sem gjarnan er kallað hjarta Íslands.

GLÆSILEG JÓLAGJÖF!
HJARTA ÍSLANDS EFTIR
GUNNSTEIN ÓLAFSSON & PÁL STEFÁNSSON
DÝRÐ OG
DÁSEMD!
8. sætiBóksölulistinnFræði ogalmennt efni