Morgunblaðið - 23.12.2019, Blaðsíða 40

40 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. DESEMBER 2019
– Hvað ertu nú að skrifa? spyr
mamma. Hún er að koma úr golfi með
pabba. Hún er í bleikum íþróttabol
með bera handleggi þótt það sé 6
stiga hiti úti.
– Ég er að safna sögum, svara ég,
um brúðkaupsferðina upp á Vatna-
jökul, afa í Ameríku og krókódílana.
– Þú mættir nú stundum tala um að
þú eigir foreldra, segir mamma, ekki
beint reið en ég skynja tóninn og ég
fæ dálitla sektarkennd.
Ég var hugsi. Hvað er þetta með
ömmur og afa?
Sumir telja að goðafræði hafi haf-
ist með forfeðradýrkun. Með því að
hefja forfeður
sína á stall og
slétta um leið yfir
misfellurnar og
breyskleikann
sem býr í hverj-
um manni. Heil
stétt manna
hjálpar fólki að
vinda ofan af
sambandi for-
eldra og barna,
allt sem foreldrar gera verður við-
fangsefni sálfræðinnar. Of mikil
nánd eða of mikill kuldi. Fjarvera
föður og móður er talin til vandræða
og foreldramissir djúpstætt áfall á
lífsleiðinni. Ef maður á afa og ömmu
er maður einfaldlega heppinn. Ef
maður á þau ekki er það ekki skil-
greint sem missir. Nærvera þeirra
getur fært manni óendanlega margt
en ef hennar nýtur ekki við er ekki
talað um skort. Á meðan samband
við foreldra getur verið fullt af hnút-
um er samband við afa og ömmur yf-
irleitt einfalt. Afar og ömmur verða
hetjur og hálfguðir í huga barna-
barna á meðan foreldrarnir muldra:
„Jæja, þér finnst það, en hún
mamma var nú ekkert fullkomin ...“
Jón Pétursson, föðurafi minn, lifði
allt öðru lífi en Björn, móðurafi minn.
Hann lagði lítið upp úr starfsframa
eða efnislegum gæðum en eyddi þeim
mun meiri tíma í félagsmál og hug-
sjónir. Þegar hann var fimmtugur
hafnaði hann fastráðningu hjá Vatns-
veitunni til að þau Dísa amma gætu
dvalið fjóra mánuði ársins á eyðibýli
forfeðra hans á Melrakkasléttu. Þau
sinntu æðarvarpinu, veiddu silung og
lifðu lífinu. Hann dó árið 2006 og ég
sé eftir að hafa ekki náð fleiri við-
tölum við hann en á þeim tíma var
hugurinn allur uppi á hálendi. Jón afi
fæddist fimmtán árum eftir að fyrsti
bíllinn var fluttur til Íslands, áður en
útvarpið kom til sögunnar. Allt sem
fjölskyldan át var veitt eða ræktað á
þeirra eigin jörð, þau ólu kindur,
mjólkuðu kýr, veiddu silung og sel og
sykur, mjöl og kaffi var nánast það
eina sem þau keyptu til heimilisins
þegar hann var barn.
Eitt sinn sátum við inni í litla eld-
húsinu í Teigagerði og afi sagði mér
frá því þegar hann sigldi með fisk til
Blackpool á Englandi á stríðs-
árunum. Þeir voru á fiskibáti í skipa-
lest sem naut verndar herskipa. Bát-
urinn sigldi með öll ljós slökkt og
mátti undir engum kringumstæðum
nema staðar, enda gerðu kafbátar
stöðugar árásir á skipalestina. Ef
eitthvað gerðist átti að halda fullu
stími því það var hlutverk herskip-
anna að koma til bjargar. Einn morg-
uninn voru þeir á ferð í logni og þoku
og sigldu í gegnum brak af sokknu
skipi. Þeir sáu hvítan flekk í sjónum
og áttuðu sig á að þeir höfðu siglt í
gegnum hóp af fljótandi hjúkr-
unarkonum. Mér brá þegar hann
sagði þetta en hann útskýrði það ekk-
ert frekar. Hann var oft ruglaður og
slappur á þessum tíma. Ég komst
aldrei að því hvort hjúkrunarkon-
urnar voru lífs eða liðnar eða hvernig
þær komust í sjóinn, hvort spítalaskip
hafði verið skotið niður. Ég er ekki
viss hvort þetta var draumur eða
veruleiki en myndin situr alltaf í mér.
Að sigla í þoku á fullu stími gegnum
flekk af fljótandi hjúkrunarkonum.
Kannski var þetta dæmigerður afi.
Hann fór stundum með ljóð og
spurði: Hvort var þetta eftir mig eða
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi áð-
ur en hann rak upp hrossahlátur. En
hann hafði aldrei sagt neitt í líkingu
við þetta. Ég ákvað að spyrja pabba
hvort hann kannaðist við þessa sögu,
en hann var ekki einu sinni viss um að
afi hefði yfirleitt siglt á stríðsárunum
og systir hans pabba var ekki heldur
viss. Tíminn líður, hlutir gleymast og
næsta kynslóð tapar minningum ef
gleymist að spyrja, skrifa eða hljóð-
rita.
Björn afi er 98 ára og enn á lífi og
hann man allt. Ég get spurt hann út í
aðgerð árið 1970 og hann man hvaða
læknir vísaði til hans viðkomandi
sjúklingi. Systkini hans eiga sér líka
merkilega sögu. Arndís Þorbjarn-
ardóttir, afasystir mín, fæddist árið
1910. Þegar hún var rétt um tvítugt
hélt hún utan til Oxford til að passa
börn hjá ungum prófessor í mið-
aldabókmenntum. Hann var óþekkt-
ur á þeim tíma og var rétt að byrja á
bók, sem hann kallaði Hobbitann, til
að hafa ofan fyrir Christopher,
yngsta syni sínum.
Ég hitti Arndísi ekki oft en heim-
sótti hana einu sinni á elliheimilið
Grund þegar afi var á landinu í kring-
um aldamótin 2000. Þau sátu saman
uppi í rúmi eins og unglingar í litlu
risherbergi og spjölluðu saman. Hún
sagði mér að heimilislífið hefði verið
nokkuð dauflegt hjá Tolkien-
fjölskyldunni. Frúin virtist ekki una
sér í Oxford og hafði einhverja minni-
máttarkennd í þessu hámenntaða
samfélagi. Hún átti marga kjóla sem
hún fór aldrei í og píanó sem hún spil-
aði aldrei á. Það fór í taugarnar á
henni að hafa unga konu á heimilinu
sem talaði álfamál við heimilisföð-
urinn, enda vildi hann æfa sig í að tala
íslensku og frúin átti það til að býsn-
ast yfir því. Arndís sagði strákunum
sögur fyrir háttinn, sögur af
skrímslum, tröllum, huldufólki, eld-
fjöllum og lífinu í torfkofum. Hún
sagði mér að Tolkien hafi átt það til
að sitja fyrir utan herbergið og hlusta
á sögurnar, en það fór reyndar líka
illa í húsfreyjuna. Arndís passaði
Christopher sem var víst frekar
orkumikill og kenndi honum íslenska
leiki og vísur. Arndís sagði mér að
þegar hún las Hobbitann hafi margt
komið henni kunnuglega fyrir sjónir.
Ég sé Tolkien fyrir mér þar sem
hann situr með pípu í bókaherberg-
inu sínu þegar hann heyrir hlátra-
sköll utan úr garði þar sem Arndís og
börnin dansa í hring:
Í grænni lautu
þar geymi ég hringinn,
sem mér var gefinn
og hvar er hann nú?
Tolkien biður Arndísi um að þýða
vísuna og hún segir hlæjandi: „In the
green meadows, I am hiding the ring,
that was given to me, but where is it
now?“
Heima á Íslandi var uppgangur og
bjartsýni á þessum tíma þrátt fyrir
heimskreppuna. Um sumarsólstöður
1930 átti að minnast þúsund ára af-
mælis Alþingis á Þingvöllum og
undirbúningur fyrir hátíðina hafði
staðið í fimm ár. Kristján X Danakon-
ungur ætlaði að setja hátíðina og von
Goðafræði fyrir samtímann
Bókarkafli | Í bókinni Um tímann og vatnið er
Andri Snær Magnason bæði persónulegur og vís-
indalegur – fléttar leið að loftslagsvísindunum
með goðsögnum um heilagar kýr, sögum af for-
feðrum og ættingjum og viðtölum við Dalai
Lama. Útkoman verður ferðasaga, heimssaga og
áminning um að lifa í sátt við komandi kynslóðir.
Heppni Andri Snær Magnason
segir suma telja að goðafræði
hafi hafist með forfeðradýrkun.
Dekkjaþjónusta
Úrval fólksbíla- og jeppadekkja
SAMEINUÐ GÆÐI
Opið mánudaga til fimmtudaga kl. 7.45-17.00, föstudaga kl. 7.45-16.00
Flatahrauni 7 | 220 Hafnarfirði | Sími 565 1090 | www.bjb.is
Verslun Tunguhálsi 10 - Sími 415 4000 – www.kemi.is - kemi@kemi.is
Heyrnarhlíf með Bluetooth® tengimöguleika við 2 síma,
útvarpi og umhverfishljóðnema. Hægt er að hlusta á tónlist
sem og taka handfrjáls símtöl í mjög hávaðasömu umhverfi
þar semmíkrafónnin útilokar allan umhverfishávaða.
Tengist við smáforrit í síma.
Heyrnarhlíf
PeltorWS Alert XPI Bluetooth ®