Morgunblaðið - 23.12.2019, Blaðsíða 38

38 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. DESEMBER 2019
VIÐ
BJÖRGUM
GÖGNUM
af öllum tegundum
snjalltækja
Bolholti 4, 105 • Reykjavík • S 534 1400 • www.smartfix.is
Fæðingaraðstoð karla, sem gengu í
störf yfirsetukvenna hér á landi á
átjándu og nítjándu öld, var nokkuð
algeng. Hún á sér enga hliðstæðu í
Danmörku en heimildir eru fyrir því
að karlmenn hafi gengið í störf yf-
irsetukvenna í
Noregi fyrr á
öldum. Gerðist
það oftast þegar
erfitt var að ná í
lærðar yfir-
setukonur og hin
fæðandi kona bjó
afskekkt. Ís-
lensku yfirsetu-
mennirnir/
ljósfeðurnir, sem
heimildir í rannsókninni greina frá,
voru 61 talsins og þeir störfuðu í
flestum sýslum landsins. Engin
skýring hefur fengist á því af hverju
karlar störfuðu ekki í öllum sýsl-
unum.
Þessir karlar, sem voru titlaðir
yfirsetumenn eða ljósfeður, þáðu
ekki laun fyrir störf sín. Þeir voru
því nokkurs konar sjálfboðaliðar og
höfðu hvorki réttindi til að sinna
konu í barnsnauð né nokkrar emb-
ættisskyldur gagnvart henni. Í erf-
iðum aðstæðum var ekki óeðlilegt
að fólk leitaði til ófaglærðra karla
sem höfðu orð á sér fyrir að hafa
líknandi hendur. Karlar, sem gengu
inn í kvennaheim við fæðingarhjálp,
voru mikils metnir því að þeir voru
þess megnugir að hjálpa konum við
að koma börnum í heiminn þótt þeir
hefðu hvorki lært yfirsetukvenna-
fræði né gengist undir próf í þeim.
Heimildir eru um prestar sem
gerðu það sem þeir gátu til að veita
barnshafandi og fæðandi konum
hjálp …
  
Úr kaflanum „Prestar í yfir-
setukvennastörfum“:
Sigríður Pálsdóttir (1809-1871),
eiginkona séra Sigurðar Gíslasonar
Thorarensen (1789-1865), skrifaði í
bréfi til bróður síns, Páls stúdents
Pálssonar, 21. júní 1847:
[Á] miðvikudagsmorgun um dag-
málabil eignaðist ég fallega og efni-
lega dóttur, ég er nokkuð vegin orð-
in frísk og heilsaðist strax venju
betur, og þakkaði ég það að nokkru
leyti yfirsetukonu minni sem var
maðurinn minn.
Þarna lýsti Sigríður fæðingu
fyrsta barns þeirra hjóna sem kom-
ið hafði í heiminn á prestssetrinu,
Hraungerði í Árnessýslu 2. júní
1847. Litla stúlkan var skírð Guð-
rún átta dögum síðar og fékk hún
Pál Melsted sýslumann, eiginkonu
hans Ingileifi og séra Jón Hjörleifs-
son á Krossi sem guðforeldra.
Þegar séra Sigurður skráði
skírnina í prestsþjónustubókina
sagði hann ekki frá því að hann
hefði hjálpað eiginkonu sinni í fæð-
ingunni. Séra Sigurður sinnti áfram
eftir þetta fæðingarhjálp í Hraun-
gerðissókn. Því til staðfestingar er
bréf sem hann skrifaði til Páls,
mágs síns, 14. mars 1855. Í upphafi
bréfsins segir Sigurður:
Þó ég nú vansvefta haldi valla
penna af þreytutilfinningu, eftir að
ég frá kl. 6 í gærkveldi til kl. 9 í
morgun hafði verið að stríða við það
að bjarga konu hér í sókn í barns-
nauð, hvað þó loks tókst verkfæra-
laust.
Barnið, sem fæddist þennan dag,
var drengur en foreldrarnir bjuggu
á bænum Hjálmholti. Drengurinn
var ausinn vatni heima hjá sér sama
dag af séra Sigurði og skírður í höf-
uðið á honum. Foreldrar hans voru
Guðrún Jónsdóttir og Ólafur Þor-
móðsson. Guðforeldrar voru Þor-
móður Bergsteinsson, bóndi í
Hjálmholti, Hreinn Þorkelsson
vinnumaður og Guðrún Þor-
steinsdóttir. Séra Sigurður lét þess
hvorki getið í prestsþjónustubókinni
að fæðing drengsins hefði verið erf-
ið né heldur að hann hefði komið að
henni. Í bréfinu tiltók Sigurður að
hann hefði náð að aðstoða Guðrúnu
án verkfæra sem gefur til kynna að
hann hafi átt verkfæri til að takast á
við erfiðar fæðingar. Vel má vera að
hann hafi átt krók og skæri en varla
fæðingartöng því að aðeins læknar
notuðu almennt slík verkfæri.
Þegar séra Sigurður tók á móti
dóttur sinni árið 1847 var hann 58
ára. Tveimur árum fyrr hafði hann
gengið að eiga Sigríði sem var ekkja
eftir séra Þorstein Helgason. Nokk-
ur aldursmunur var á þeim hjónum,
en Sigríður var 36 ára og Sigurður
56 ára þegar þau giftust árið 1845.
Sigurður varð stúdent frá Bessa-
staðaskóla árið 1811 og vígðist árið
eftir sem aðstoðarprestur að Görð-
um á Álftanesi. Árið 1817 fékk hann
Stórólfshvol á Rangárvöllum. Fljót-
lega hefur Sigurður farið að sitja yf-
ir fæðandi konum í Stórólfshvols-
sókn eins og fram kemur í upphafi
prestsþjónustubókar hans:
Vorið 1817 hafði ég með leyfi
Íslenskir yfirsetumenn og ljósfeður
Bókarkafli | Enginn karlmaður sinnir ljósmóður-
störfum hér á landi en fyrr á öldum var talsvert
algengt að karlar sinntu fæðingarhjálp. Í bókinni
Þeir vöktu yfir ljósinu dregur Erla Dóris Hall-
dórsdóttir sögu þeirra fram í dagsljósið.
Teikning/Freydís Kristjánsdóttir
Ljósfaðir Freydís Kristjánsdóttir teiknaði þessa mynd af yfirrsetumanni með barn í fanginu á kápu bókarinnar.
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS
VANTAR ÞIG PÍPARA?