Læknablaðið - nov. 2018, Síða 22

502 LÆKNAblaðið 2018/104
Læknablaðið kallaði eftir greinum
í tilefni 100 ára afmælis Læknafélags Íslands.
Forsaga
Læknisfræði Vesturlanda á miðöldum átti rætur að rekja til
Grikklands og hins svokallaða Hippókratesar­skóla. Þaðan
kemur fjórvessakenningin, sem var einhver lífseigasta tilgáta í
lækningum fyrri alda. Samkvæmt henni réðist heilsa og óheilsa
manna af jafnvæginu milli fjögurra líkamsvessa, blóðs, svarta
gallsins, slíms og gula gallsins. Vessarnir áttu upptök sín í
ákveðnum líffærum og tengdust svo aftur frumefnunum fjórum,
eldi, vatni, jörð og lofti. Eiginleikar efnisins skiptu auk þess máli,
rakt eða þurrt, heitt eða kalt. Þetta kenningakerfi var flókið en
nýmælið var að sjúkdómar ættu sér líffræðilega skýringu en ekki
yfirnáttúrulega.
Fyrir daga Hippókratesar var orsök allra sjúkdóma talin vera
fyrir galdur eða áhrif góðra eða vondra afla. Fyrstu læknarnir
voru venjulega galdramenn sem reyndu að reka sjúkdóma út
með galdri. Talið er að frummerking orðsins læknir sé einmitt
særingamaður.
Læknar sem störfuðu eftir fjórvessakenningunni viðhöfðu
önnur vinnubrögð. Þeir áttu margs konar ráð til að leiðrétta
ójafnvægi vessanna: blóðtökur, niðurgangs­ og uppsölulyf, sára­
meðferð til að losa líkamann við slím og fleira.
Hippókratesar­læknisfræðin vissi lítið um líffæra­ eða líf­
eðlisfræði. Krufningar á mönnum voru ekki stundaðar svo að
einungis var stuðst við athuganir á dýrum. Með falli Rómaveldis
og þeirri almennu hnignun siðmenningar sem fylgdi í kjölfarið
fór vísindaleg læknisfræði halloka og vék á nýjan leik fyrir ýmiss
konar hjátrú og göldrum.
Með kristninni upphófst tími kraftaverkalækninga þar sem
treyst var á guðlega forsjón. Gömul þekking varðveittist þó í
Arabalöndunum þar sem grísk menning naut mikillar virðingar.
Með stofnun háskóla hófst læknisfræðin aftur til virðingar.
Fyrir áhrif kirkjunnar var þó litið á læknisfræðina sem hugvís­
indi og skilið á milli handlækninga og bóklækninga. Þetta þýddi
að almennar handlækningar og sárameðferð voru í höndum
ómenntaðra sáralækna sem studdust við kunnáttu og reynslu
kynslóðanna. Meðferð annarra veikinda átti helst að vera í hönd­
um menntaðra lækna.
Íslendingasögur gera greinarmun á handlækningum og
lyflækningum. Talað er um „sár“ þegar orsök veikindanna er
augljós en „sótt“ þegar ekki er vitað um uppruna veikindanna.
Venjulega var þó talið að „sótt“ ætti sér yfirnáttúrulega skýringu
og örlögin lékju stórt hlutverk. Í sóttlækningum var aftur gripið
til galdra eins og í árdaga en sáralækningar voru mun einfaldari
Lækningar í Íslendingasögum
Óttar Guðmundsson
geðlæknir, formaður
Félags áhugamanna um
sögu læknisfræðinnar
ottarg@landspitali.is
Upphaf Hrafns sögu Sveinbjarnarsonar í útgáfu Svarts á hvítu, Reykjavík 1988.
Úr Sturlungu, upphaf
þess kafla sem kall-
aður er Hrafns saga
Sveinbjarnarsonar, - úr
skinnhandritinu AM 122
a fol, Króksfjarðarbók,
sem er ritað á árunum
1350-1370. Birt með leyfi
Stofnunar Árna Magn-
ússonar í íslenskum fræð-
um. Ljósmynd: Jóhanna
Ólafsdóttir.