Læknablaðið - nóv. 2018, Blaðsíða 25

LÆKNAblaðið 2018/104 505
sögu. Snorri goði þreifar eftir sárum og aðskotahlutum hjá hinum
sáru eftir bardagann í Vigrafirði. Bragðskynið notuðu menn til að
greina holsár. Snorri goði smakkar á blóðflekk í snjón um þar sem
Bergþór Þorláksson hafði legið í Vigrafirði. Hann segir að þetta sé
holblóð og maðurinn sé feigur og það gekk eftir. Sennilega hefur
Snorri fundið bragð af galli eða garnainnihaldi og metið sárið
útfrá því. Sama gerir læknirinn að Stiklastöðum sem vill gefa
mönnum laukgraut að eta. Hún gat síðan fundið lyktina úr sárinu
hvort magi eða görn voru sköðuð. Í Fóstbræðrasögu er sagt að
hátt hafi látið í holsárum manna eftir bardagann að Stiklastöðum
„sem náttúra er til sáranna“. Hér er sennilega átt við blásturshljóð
sem berast frá brjóstkassa eftir mikil sár.
Sárin eru svo skilgreind sérstaklega í sögunum og lögbókum.
Alvarlegustu sárin eru kölluð heilund, holund og mergund. Þessi
sár voru venjulega banvæn og þurfti ekki um þau að binda. Í
lagatextunum ráðast bótakröfur eftirlifenda af umfangi sáranna.
Menn nota vatn til lækninga og „fægja“ sár manna. Í Þórðar
sögu hreðu bjó Þorvarður læknir Indriða kerlaug og fægði sár
hans og er sagt að hann hafi ekki haft banvænleg sár. Menn
bundu síðan um sárin eins og Þormóður Kolbrúnarskáld gerði
þegar hann risti sundur línbrók sína og notaði til að stöðva blóð­
rás. Mestu skipti í lækningum að koma í veg fyrir að mönnum
blæddi út enda er þess oft getið í sögunum að hetjuna mæddi
blóðrás. Menn kunnu að binda þannig um sár að blæðingin
stöðvaðist.
Alþýða manna hefur kunnað margs konar aðgerðir til að bæta
heilsu sína eins og heit böð og að verma sig við eld. Grettir baðaði
sig í lauginni að Reykjum eftir sundið úr Drangey enda var hann
mjög þrekaður.
Verkfæri
Menn áttu ekki mörg verkfæri til lækninga. Í sögunum er getið
um spennitöng og hnífa sem menn notuðu til að skera í sárin.
Bæði í Eyrbyggjasögu og Fóstbræðrasögu er einmitt getið um
lækna sem áttu og notuðu spennitöng við lækningar sínar. Lítið
er fjallað um jurtir í sögunum. Þorgerður notar söl til að æsa upp
þorstann hjá föður sínum svo að hann hætti við að svelta sig til
bana. Læknirinn á Stiklastöðum notar lauk og önnur grös í grein­
ingarskyni en ekki lækningaskyni. Í nokkrum sögum er getið um
lækningamátt mjólkur, svo sem í Fóstbræðrasögu og Finnboga
sögu ramma og fleiri sögum.
Helgir menn
Í biskupasögum er víða getið um jarteiknir eða kraftaverkalækn­
ingar þeirra Þorláks helga Þórhallssonar og Guðmundar góða
Arasonar. Þar má finna margar lýsingar á ýmsum sjúkdómum
eins og flogaveiki, augnsjúkdómum og kviðarholssjúkdómum.
Lækningin er venjulega fólgin í áheiti á hinn helga biskup en er
ekki lýst að öðru leyti. Þessar sögur sýna vel úrræðaleysi manna
gagnvart öllum sjúkdómum sem ekki voru sýnilegir og áþreifan­
legir.
Hrafn Sveinbjarnarson
Frægasti læknir sögualdar er Hrafn Sveinbjarnarson sem getið er
um í Sturlungu. Í frásögnum um Hrafn eru áhrif Hippókratesar­
læknisfræðinnar mjög áberandi. Hann læknar hugarvíl konu
með því að taka úr henni blóð eins og alsiða var í fjórvessakenn­
ingunni.
Lækningar í Íslendingasögum eru stundaðar af alþýðufólki sem
studdist ekki við annan lærdóm en þjóðtrú og eigið hyggjuvit.
Miklum sögum fer af mörgum þessara lækna en þeir eru sjaldn­
ast aðalpersónur sagnanna. Undantekning frá þeirri reglu er
Snorri goði í Eyrbyggjasögu. Þessir læknar eru fyrst og síðast
sára­ eða bráðalæknar og geta búið um sár, greint umfang þeirra
og stillt blóðrás.
Þegar kom að öðrum sjúkdómum skorti menn þekkingu og
leita frekar til trúarinnar og heita á helga menn. Þetta er sérlega
áberandi í lækningum Snorra goða í Eyrbyggju. Hann meðhöndl­
ar sár og meiðsli af öryggi en gagnvart farsóttinni í Fróðárundr­
um beitir hann yfirnáttúrulegum aðferðum kristninnar.
Helstu heimildir
Íslendingasögur.
Samúelsson S. Sjúkdómar og banamein íslenskra fornmanna. Háskólaútgáfan, Reykjavík 1998.
Óttar Guðmundsson á málþingi um vananir í Þjóðmenningarhúsinu um daginn sem
Félag áhugamanna um sögu læknisfræðinnar stóð fyrir.