Hugur og hönd - 01.06.1997, Blaðsíða 34
Hvað er list?
Fáeinar ábendingar til umhugsunar og umræðu
Spurningin um eðli listar er fjarri
því að vera auðveld viðfangs. Satt
að segja getur hver maður sagt sér
sjálfur að við henni verður ekki
fundið neitt öruggt svar eða óum-
deilt. Er þá nokkur ástæða til þess
að velta vöngum yfir henni - önn-
ur en sú að njóta ánægjunnar sem
slíkum vangaveltum kunna að
fylgja? En hér er meira í húfi en á-
nægjan ein. Listin er óaðskiljan-
legur hluti af lífi okkar og þess
vegna má gera þá kröfu til okkar
allra að við leggjum rökstutt mat á
listina og allt sem undir hana fell-
ur. Með því að leita svars við
spurningunni um listina væntum
við þess að finna forsendur fyrir
skynsamlegum skoðunum á þeim
þáttum lífs og tilveru sem listinni
tengjast.
Að mínum dómi eru þrjár sér-
stakar ástæður til að yfirvega list-
ina og stöðu hennar í veruleika
okkar: I fyrsta lagi hefur listin
mikilvæga stöðu í þjóðfélaginu.
Líf fjölda fólks snýst um að skapa
list, njóta hennar og miðla henni.
Hér eru því miklir hagsmunir í
húfi sem ekki verður komist hjá
að vega og meta. Ein mikilvæg
spurning, sem hér vaknar, er
þessi: Hversu miklu á þjóðfélagið
að kosta til liststarfsemi og mennt-
unar í listum?
I öðru lagi greinir fólk á um list,
hún er uppspretta deilna og átaka,
ekki einungis um fjármuni, heldur
um innra gildi þeirrar sköpunar
eða tjáningar sem gjarnan er
tengd verkum og störfum lista-
manna. Spurningin er þessi: Eru
til áreiðanlegir mælikvarðar á
innra gildi listar, hvað er góð list
eða léleg?
í þriðja lagi skiptir listin okkur
Öll máli, þótt með mismunandi
hætti sé. Sumir lifa og hrærast í
tónlist af einhverju tagi, aðrir í
myndlist, eins og hún birtist til að
mynda í málverkum, höggmynd-
um eða kvikmyndum; og enn aðr-
ir lifa fyrir orðlist, eins og hún er
iðkuð í skáldverkum, ljóðum eða
heimspeki. Spurningin sem hér
vaknar er þessi: Hvaða máli skipt-
ir listin í lífi okkar? Er hún upp-
lyfting, skemmtun og afþreying.
Eða hefur hún einhverja dýpri
þýðingu fyrir okkur persónulega,
jafnvel fyrir þá sem virðast helst
ekkert vilja af henni vita?
Þessar þrjár ástæður skírskota
til þrenns konar skilnings á því
hvað list er: I fyrsta lagi er listin
viðamikil félagsleg starfsemi sem
teygir anga sína um þjóðlífið allt.
Það eru til leikhús, listasöfn og
listaskólar - og það eru til listunn-
endur, listgagnrýnendur, að ó-
gleymdum listamönnunum: tón-
skáldum, rithöfundum, málurum,
skáldum, dönsurum, leikurum
o.s.frv.
I öðru lagi er listin sköpun eða
tjáning sem miðar að því að sýna
eða birta eitthvað með einstæðum
hætti. List er ævinlega tæknileg
framleiðsla sem krefst kunnáttu
og færni - en einungis lítið brot
tæknilegrar framleiðslu er talið til
listar. Samkvæmt viðteknu við-
horfi er greinarmunur tækni og
listar einfaldur og skýr: Kenni-
mark tækninnar er nytsemi, en
kennimark listar er upplifun.
Mælikvarðar nytseminnar eru
hlutlægir og óháðir persónulegum
smekk, en mælikvarðar upplifun-
ar eru huglægir og háðir persónu-
legum smekk. Af þessu leiðir sam-
komulag um gildi tækni, en ósam-
komulag um gildi listar.
I þriðja lagi er listin ein mikil-
vægasta vídd mannlegrar reynslu og
hugsunar við hlið vísinda, trúar,
tækni og íþrótta. Fólk nýtur lífsins
með því að taka þátt í því lífi,
þeirri sköpun eða sýningu sem á
sér stað í þessum ólíku víddum
mannlegrar viðleitni. I hugum
sumra skipta íþróttir mestu máli:
Þeir lifa fyrir kappleiki, finna
mesta lífsnautn í því að vera bein-
ir eða óbeinir þátttakendur í þeirri
spennu sem fylgir því að sigra eða
vera bestur í sinni grein. Aðrir
finna lífsnautn sína á sviði vís-
inda, trúar eða tækni. Og svo eru
þeir sem telja listina veita aðgang
að hinum æðstu gæðum lífs og til-
veru.
A milli þeirra þriggja viðhorfa
til listar, sem lýst hefur verið,
verða iðulega árekstrar: Einn lítur
á listina sem félagslega starfsemi,
annar skoðar hana sem einstaka
sköpun og sá þriðji sem sérstaka,
þýðingarmikla vídd eigin reynslu.
Umræður fara þá gjarnan út um
þúfur vegna þess að frumforsend-
ur viðmælenda eru ekki þær
sömu.
Samkvæmt þeirri vinnutilgátu,
sem hér er reifuð, þarf að glíma
við spurninguna um eðli listar
með því að brjóta til mergjar þenn-
an þríþætta skilning á listinni sem
félagslegri starfsemi, sem einstakri
sköpun og sem sérstakri vídd
mannlegrar reynslu.
Eftirfarandi yfirlit yfir grein-
ingu mína set ég fram lesendum
til frekari glöggvunar:
34 Hugur og hönd 1997