Bændablaðið - 14.12.2017, Qupperneq 58

58 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2017
„Já, nei, sko, sjáðu til, væni.
Stór hluti af þessu liði þarna
á spítölunum er þar vegna
þess að það hefur étið yfir
sig. Og svo kýs það íhaldið
góði!“
Sá sem svo mælti
fyrir nokkrum árum
var enginn annar en
þáverandi sóknarherra
til Vatnsfjarðaþinga, síra
Baldur sálugi Vilhelmsson
í Vatnsfirði. Óvíst er hvort
stórum vanda íslenska
heilbrigðiskerfisins í dag
hafi verið lýst betur í jafn
fáum orðum. Hvort sá vandi
sé íhaldinu að kenna er svo
önnur saga!
Kemur þetta fram í
ritgerð í nýrri bók frá
Vestfirska forlaginu, 100
Vestfirskar gamansögur. Bókin
sú er farin í dreifingu um land
allt. Segja má að bæði gaman og
alvara sé uppistaðan í hinum mikla
sagnabanka Vestfirska forlagsins
af Vestfirðingum. Og skal nú rétt
einu sinni vitnað í skipherrann
okkar, Eirík Kristófersson, frá
Brekkuvelli á Barðaströnd:
„Gamanmál eru nauðsynleg,
en að baki þeim býr alvara lífs og
dauða. Það vitum við sjómennirnir
ef til vill betur en aðrir.“
Tvennir tímar. Endurminningar
Hólmfríðar Hjaltason sem
Elínborg Lárusdóttir skráði kom
fyrst út árið 1949 og er saga stúlku
sem fæðist utan hjónabands
og má þola mikið herræði hjá
vandalausum í íslenskri sveit á
seinni hluta nítjándu aldar.
Nítján ára kaupir Hólmfríður sér
lausamennskubréf, giftist í farsælt
hjónaband og býr um tíma í Noregi
og Danmörku þar sem er í fyrsta
sinn komið fram við hana eins og
manneskju með tilverurétt eins og
annað fólk. Bókin er nöturleg lýsing
á hlutskipti fátæks fólks og uppfull
af þjóðlegum fróðleik. Guðni Th.
Jóhannesson er langömmubarn
Hólmfríðar. Bókin er endurútgefin
af bókaútgáfunni Angústúra.
Uppeldi Hólmfríðar
Hólmfríður Margrét Björnsdóttir
Hjaltason fæddist á Siglufirði 24.
febrúar 1870. Foreldrar hennar
voru Björn Einarsson, sonur
Einars á Bólu í Skagafirði, og
Sólveig Magnúsdóttir. Þegar
Hólmfríður fæddist, var móðir
hennar vinnukona í húsi Snorra
Pálssonar faktors á Siglufirði. Að
móður hennar steðjuðu þá miklir
erfiðleikar. Hún átti aðra dóttur með
föður Hólmfríðar. Þau Sólveig og
hann voru heitbundin, en gátu ekki
gifzt sökum fátæktar. Meðan móðir
hennar gekk með hana, komst hún
að því að unnustinn var orðinn
henni fráhverfur. Féll henni það svo
þungt, að hún var á tímabili ekki
mönnum sinnandi.
Stúlkubarnið, sem hún fæddi,
var efnilegt, og er hún var vatni
ausin, var hún látin heita í höfuðið
á faktorsmaddömunni, en kona
faktorsins var alltaf kölluð
maddaman. Síðan var Hólmfríður
flutt úr húsinu fárra daga gömul,
og var henni komið í fóstur á Hóli í
Siglufirði. Sagt var, að faktorshjónin
hefðu greitt með henni fyrsta árið.
Á Hóli var hún aðeins eitt ár. Þaðan
var hún flutt að Sigríðarstöðum í
Flókadal í Vestur-Fljótum. Þar var
hún í fjögur ár. Hjónin, sem þar
bjuggu, hétu Jón og Þorbjörg. Þar
leið Hólmfríði vel. Hún svaf hjá
Jóni bónda, og hafði hann miklar
mætur á henni. Síðasta árið, sem
hún dvaldist á Sigríðarstöðum,
andaðist Þorbjörg, kona Jóns. Til
hans
k o m
þ á
ráðskona,
og varð þá
tilfinnanleg
breyting á
h e i m i l i n u .
Áður var mikill
þrifnaður heima
fyrir, eftir því, sem
þá tíðkaðist. Treysti
Jón sér þá ekki til að
hafa annarra börn, og
varð Hólmfríður þaðan að
hverfa.
Þá fór hún að Nesi, sem
er næsti bær við Sigríðarstaði.
Dóttir Jóns, sem er enn á lífi,
segist aldrei hafa séð föður sinn
tárfella, nema þegar Hólmfríður var
flutt í burtu.
Í Nesi var frekar efnað heimili,
en vistin var nokkuð hörð. Hjónin
áttu engin börn, en með Hólmfríði
var þar tökudrengur, og var gefið
með honum af sveitinni. Þótt
Hólmfríður væri ekki gömul, var
hún látin vinna. Vinnan var að tæja
ull, vinda af snældum og prjóna
sjóvettlinga. Þarna var hún látin
sitja við, og væri hún ekki nógu
iðin við vinnuna, fékk hún ávallt
refsingu. Var klóalangur þá á lofti.
Á vorin var hún látin vaka
yfir túninu með drengnum. Á
næturnar áttu þau jafnframt að bera
afrakstrarhrúgurnar af túninu. Á
daginn að þvo pottana, sópa ganga
og eldhús og vera í snúningum.
Var þess stranglega krafizt, að hún
væri alltaf að og doskaði aldrei. Eitt
sinn að vetrarlagi stóð hún úti og
var að horfa á hrafn, sem flaug í
áttina til fjalls. Hugmynd hennar
um fjöllin var sú, að þau væru föst
við himininn, og hélt hún því, að
hrafninn myndi reka sig á fjallið.
Og er hún stóð og beið eftir að sjá,
hvernig færi fyrir hrafninum, var
komið aftan að henni og þrifið í
hana. Var húsfreyja þar komin og
var með klóalang í hendinni.
„Þér er
skammar nær að halda áfram að
tæja ullina, en standa hér og glápa,“
sagði hún.
Á haustin voru krakkarnir látnir
tína fífu. Var fífan svo hreinsuð og
síðan snúin á hné sér og gerðir úr
henni kveikir í lýsislampana og
lýsispönnurnar.
Baðstofan var fjögur stafgólf.
Óþiljuð var hún að ofan, en fjalir
voru festar meðfram veggnum fyrir
ofan rúmbálkana. Í baðstofunni var
moldargólf. Var gólfið sópað daglega
með hrísvendi. Á vorin var flysjuð
upp skán sú, sem safnazt hafði milli
rúmanna, en aldrei var það gert
nema einu sinni á ári. Kom mikill
óþefur, meðan verið var að þessu
verki, og hélzt hann lengi á eftir.
Baðstofan var ofnlaus. Á vetrum
fengu börnin kuldabólgu í hendur
og fætur, einkum þó í hendur. Það
hlífði fótum þeirra, að þau voru eins
og aðrir oftast í þrennum sokkum
á vetrum.
Í baðstofu var einn lýsislampi.
Var lampinn úr kopar, og tvöfaldur.
Hann hékk alltaf í krók í maranum
rétt innan við miðja baðstofu.
Í lampanum var koparskari.
Festin, sem tengdi skarann við
lampann, var líka úr kopar. Skarinn
var notaður til þess að færa kveikinn
fram. Skarinn sjálfur líktist mest
eyrnasköfunum, sem sumar konur
áttu á þeim tíma. En eyrnaskafarnir
voru úr silfri, og eyrnaskafa áttu
flestar heldri konur í þá daga. Eins
og áður er sagt, var kveikurinn
í lampanum gerður úr fífu. En í
lýsislampanum var kveikurinn
hafður langtum gildari en í
lýsispönnuna, og bar því betri birtu.
Lýsið á lampanum var alltaf
hreint. Í baðstofu var þá alltaf brennt
þorskalýsi. Aftur var haft verra lýsi í
lýsispönnuna, enda var hún eingöngu
notuð frammi við, í fjós, eldhús og
búr. Lýsispannan var einföld. Var
nefið á pönnunni miklu lengra en
á lýsislampanum, og pannan sjálf
grynnri. Þegar lítið var um fífu, voru
snúnar eða fléttaðar tuskur hafðar
sem kveikir í lýsispönnuna í stað
fífukveiksins, og þótti það fullgott.
Pönnur þessar voru með oddmjóu
skafti. Skaftið var til að halda um,
er pannan var borin, og var oddurinn
gerður svo að hægt væri að stinga
pönnunni í vegg, en það var
alltaf gert, ef verið var í fjósi
eða frammi við.
Dauf var birtan, en önnur
ljósatæki þekktust ekki þá
nema tólgarkerti. Þau voru
steypt heima í þar til gerðum
formum, en kertin voru ekki
notuð hversdagslega, aldrei
nema á jólum og nýári. Þá var
og lítið um eldspýtur, en þó sáust
þær á sumum bæjum. Lítið mun
hafa verið til af þeim á fátækari
bæjunum. Þessar eldspýtur voru
ólíkar þeim sem nú flytjast. Þær
voru með gulum brennisteini á
öðrum enda, og sagðar voru þær
eitraðar. Þær voru í aflöngum
pappastokkum. Mun einn stokkur
hafa verið keyptur til ársins hjá
efnaðri bændum. Eldspýturnar voru
sparaðar mjög eins og öll útlend
vara í þá daga.
Á morgnana klukkan níu var
litli skatturinn. Var það rúggrautur
með súrmjólk og mjólk út á.
Oftast var grautur þessi blandaður
fjallagrösum. Var það gert til þess
að drýgja útákastið, því að rúgurinn
var dýr. Það var skammtað í aska
og hafði hver sinn ask. Einnig
borðaði hver og einn með sínum
spæni. Spænirnir voru úr horni, og
sumir með fangamarki eigandans.
Mjólkin sem gefin var út á grautinn,
var alltaf flóuð og var henni hellt út
á, áður en askurinn var borinn inn.
Miðdegismatur var klukkan þrjú.
Þá var venjulega harðfiskur og tólg,
pottbrauðssneið og smjör. Kartöflur
sáust þá ekki. En í Nesi var þá lítill
rófugarður, og voru rófurnar notaðar
í súpu. Kálið af rófunum var skorið
af, þvegið og sett í súrmjólkina og
etið með góðri lyst. Á sunnudögum
var kjötsúpa til miðdegisverðar.
Konu var skammtaður einn biti en
karlmanni tveir bitar. Útákastið var
þá oft malað bankabygg, oft var
flóuð mjólk á eftir miðdegismatnum.
Stundum var lítill biti af grasalími
í hverjum aski. Ekki var gefið kaffi
eða neitt milli máltíða, enda var lítið
um kaffi í þá daga.
Á sumrin var grasamjólk
á kvöldin. En á vetrum alltaf
rúggrautur, blandaður fjallagrösum
og geitaskóf og var þá mikil rækt
lögð við geitaskófina. Mjólkin af
henni varð rauðbleik og barkandi
og ekki sem bragðbezt, en allt var
borðað í þá daga. /VH
MENNING&LISTIR
Tvennir tímar – Endurminningar Hólmfríðar Hjaltason:
Nöturleg hlutskipti fátæks fólks
Ný bók að vestan:
100 Vestfirskar gamansögur
Þormóðsslysið 18. febrúar 1943
er mesta blóðtaka sem nokkurt
íslenskt byggðarlag hefur orðið
fyrir. Þá fórst 31 maður, þar af 9
konur og eitt barn. Í hópnum voru
6 hjón og pör, blómi samfélagsins
á Bíldudal.
Líf heillar byggðar og flestra
fjölskyldna þar gjörbreyttist og bar
merki þess uppfrá því. Einstaklingar
lifðu í skugga slyssins og báru á sál
sinni sár sem aldrei greru um heilt.
Saga þessa fólks og örlaga
þeirra birtist hér í heild sinni eftir
öllum tiltækum heimildum sem og
minningar höfundar og hugleiðingar.
Sr. Jakob Ágúst Hjálmarsson
hefur lifað með þessum minningum
og að hvatningu úr hópi þeirra 56
barna sem fólkið lét eftir sig og
mörgu barnabarna sem af þeim eru
komin hefur hann ritað þessa bók.
Hér er fjallað um byggðarlagið
sem fyrir áfallinu varð og farnað
þess, æviágrip
fólksins sem fórst,
k r ingums tæður
ferðalagsins, skipið
Þormóð og siglingu
þess, rannsókn
skipstapans og
deilurnar sem urðu
í kjölfarið. Þá eru
birt minningarorð
um hin látnu sem
birtust í blöðunum
á sínum tíma.
Bókin geymir
og fjölbreytt
myndefni sem
sýnir þau sem
í hlut áttu og
það sem varðar
örlagaför þeirra.
Hvernig hefur
Þormóður getað farist með öllu
þessu fólki? Þessi spurning lýsir vel
viðbrögðunum við ótíðindunum sem
og óhugnaði
þeirra og er um leið grunnspurning
bókarinnar.
Ný bók að vestan:
Allt þetta fólk
– Þormóðsslysið 18. febrúar 1943