Bændablaðið - 22.02.2018, Qupperneq 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. febrúar 2018
Baunir eru fitusnauðar og
kólesteróllausar. Þær eru trefjaríkar
og innihalda í kringum 20%
prótein, auk þess sem þær eru ríkar
af B-vítamíni og járni.
Í baunum, líkt og í káli, er efni
sem veldur mörgum þembu og
stundum vandræðalegum loftgangi
við óheppileg tækifæri.
Baunir geta einnig verið eitraðar
eins og kastróbaunir, Ricinus
communis, sem eru ríkar af efni
sem kallast ricin, eitt af eitruðustu
náttúrulegum efnum sem til eru og
banvænt í litlum skömmtum, bæði
fyrir menn og dýr.
Prinsessan á bauninni
Ævintýrið um Prinsessuna á
bauninni er eitt af fyrstu ævintýrum
H.C. Andersen, skrifað 1835.
Andersen sagði að hann hefði
heyrt söguna þegar hann var barn.
Ekki er þekkt gömul dönsk útgáfa
af ævintýrinu en til er sænsk saga
um prinsessu sem lá á baunum
og gæti hún verið fyrirmyndin að
ævintýrinu.
Ævintýrið segir frá prinsi sem
vildi kvænast prinsessu en þótt
enginn skortur væri á þeim fann
hann eitthvað að þeim öllum og
ekki alvöru alvöruprinsessur í hans
augum. Óveðurskvöld kom ung
stúlka sem sagðist vera prinsessa
holdvot til hallarinnar og bað um
gistingu. Drottningin ákvað að
prófa hana með því að setja baun
á botn rúmsins sem henni var ætlað
og ofan á hana tuttugu dýnur og
þar ofan á tuttugu æðardúnsængur.
Morguninn eftir var prinsessan
spurð hvernig hún hefði sofið en
hún sagði að sér hefði ekki komið
blundur á brá þar sem hún hefði
legið á einhverju hörðu og væri öll
blá og marin. Þá kættist prinsinn
mjög, sagði að hún hlyti að vera
alvöruprinsessa og giftist henni, en
baunin var sett á safn.
Annað skemmtilegt ævintýri þar
sem baunir koma við sögu er Jói og
baunagrasið.
Danir eru baunar
Ekki er ljóst hvers vegna
Íslendingar völdu niðrunarheitin
Bauni eða Baunverjar yfir Dani
en helst er sú notkun tengd
innflutningi á skemmdum baunum
til landsins frá Danmörku. Ásgeir
Blöndal Magnússon ber saman
baun og Bauni í orðsifjabókinni
og segir að þessi niðrunarorð
ásamt lýsingarorðunum baunskur
og baunverskur virðist fyrst hafa
komið fram í lok 19. aldar og eru
þá algeng í skammargreinum í
blöðum.
Baunir í alþýðutrú, Biblíunni og
í Chicago
Samkvæmt gömlu læknisráði þótti
gott að leggja baun á hönd eða fót
fólks til blóðtöku og kallaðist sú
baun blóðtökubaun.
Rómverjar töldu að sál
forfeðranna ætti bólfestu í
hrossabaunum. Baunir voru
borðaðar við jarðarfarir og í
brúðkaupum og brúðum voru
færðar baunir sem gjöf til að
auðvelda karlkyns áum brúðgumans
leið í kvið hennar við getnað. Þeir
töldu einnig að sál forfeðranna
ætti bólfestu í hrossabaunum. Til
skamms tíma, og kannski enn, var
því trúað á Ítalíu að lokka mæti
draug að baun og loka hann inni í
henni um ókominn tíma.
Baunir eru nefndar í 4. kafla
Esekiel í Gamla testamentinu þegar
fjallað er um hungursneyð. „Taktu
hveiti, bygg, baunir, linsubaunir,
hirsi og speldi, láttu það allt í eina
skál og gerðu þér brauð úr því. Þú
skalt hafa það til matar þrjú hundruð
og níutíu dagana sem þú liggur á
hliðinni.“
Stálbaunin í Chicago, sem
er skúlptúr eftir Bretann Anisk
Kapoor, er 10 metrar í þvermál, 13
metra há og 20 metra löng.
Ræktun bauna
Ekkert mælir gegn því að rækta
hrossabaunir og gráertur í sólríkum,
skjólgóðum og næringarríkum
matjurtagörðum á Íslandi. Báðar
tegundir eru klifurjurtir sem geta náð
tveggja metra hæð og þurfa viðhald
til að klifra upp með og talsvert vatn.
Þeim skal sáð inni snemma í maí og
forræktaðar þar til jarðvegshiti hefur
ná 6° á Celsíus.
Þar sem baunir eru niturbindandi
þurfa þær ekki köfnunarefnisáburð
og eru jarðvegsbætandi og henta
mjög vel til skiptiræktunar.
Baunir á Íslandi
Íslendingar virðast hafa kynnst
baunum fyrr en flestum öðrum
matjurtum. Bauna er getið í
Riti þess (konunglega) íslenska
Lærdómsfélags 1784 og meðal
annars sagt að menn aðgreini þær í
garð- og fóðurbaunir og í varningsská
sem birtist í Nýju félagsriti frá 1843
segir að tunna af baunum kosti 4
ríkisdali og 32 skildinga.
Saltkjöt og baunir er réttur sem
margir í dag borða á sprengidag en
var algengur allt árið um kring áður
fyrr. Baunirnar í réttinum eru gular
hálfbaunir.
Lagstúfurinn „Saltkjöt og
baunir, túkall“ er oft sunginn
þegar sprengidagurinn nálgast og
einnig oft sönglaður til merkis um
að einhverju sé lokið. Það mun
hafa verið Baldur Georgs sem var
upphafsmaður lagstúfsins og er hann
að finna á plötu með Baldri og Konna
frá 1954. Tvíeykið Jolli og Kóla,
Valgeir Guðjónsson og Sigurður
Bjóla, syngja um Bíldudals grænar
baunir í lagi frá árið 1983
Í eina tíð voru bauna- eða
túttubyssur hluti af þarfapýramída
og þroska barna og notuðu börnin
byssurnar óspart til að freta á hvert
annað, rúður og grunlausa gangandi
vegfarendur.
Um slitrótt eða ruglingslegt tal
er sagt að það sé eins og að hrista
baunir í skjóðu og um smámunasamt
fólk að það telji baunir. Um eitthvað
sem erfitt er að finna hefur verið sagt
að það sé eins og að leita að baun í
bjarnarrassgati en að eiga ekki baun í
bala, vorkenna ekki einhverjum baun
eða skilja ekki baun skýrir sig sjálft.
Ekki er hægt að fjalla um baunir
á Íslandi án þess að minnast á
Ora grænar baunir sem líklega er
eitt vinsælasta meðlæti landans.
Samkvæmt upplýsingum frá
Ora heita baunirnar P. satavium
latínu eða gráertur og afbrigði
Aragorn. Afbrigðið er upprunnið í
Washington-ríki í Norður-Ameríku.
Ora flytur inn rúmlega 160 tonn
af þurrum gráertum á ári og mest
er salan frá því í október og fram
að áramótum. Baunirnar geta verið
aðeins mismunandi milli uppskera
og þarf að aðlaga suðutíma þeirra
með tilliti til þess til að fá rétta
útkomu hverju sinni. Við suðu eru
baunirnar bleyttar upp áður en þær
eru soðnar niður í dós sem síðan er
opnuð og gæðin koma í ljós.
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Stálbaunin í Chicago er 10 metrar í þvermál, 13 metra há og 20 metra löng.
Í eina tíð voru bauna- eða túttubyssur hluti að þroska og þarfapýramída
barna og notuðu börnin byssurnar óspart til að freta á hvert annað, rúður
og gangandi vegfarendur.
Baunabelgir í stórmarkaði á Ítalíu.
Prinsessan á bauninni. Gráertur, Pisum sativum.