Bændablaðið - 12.04.2018, Qupperneq 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. apríl 2018
Sú var tíðin að veiðar og vinnsla
á rækju voru stór grein innan
íslensks sjávarútvegs. Nú eru
rækjuveiðarnar ekki nema
svipur hjá sjón og framleiðsla
rækjuafurða aðeins brot af
því sem var þegar best lét.
Frá síðustu aldamótum hefur
rækjuiðnaðurinn byggst á
innfluttu hráefni að verulegu leyti.
Rækjuiðnaðurinn hefur mikla
sérstöðu innan íslensks sjávarútvegs
vegna fjölbreytts uppruna hráefnis
og leitun er að annarri grein sem
gengið hefur í gegnum jafnmiklar
sveiflur og rækjan.
Segja má að hráefni fyrir
rækjuiðnaðinn hvíli á þrem stoðum.
Í fyrsta lagi er rækja sem veidd er á
grunnslóð, í öðru lagi úthafsrækja
sem veidd er á Íslandsmiðum og
í þriðja lagi rækja sem veidd er
á ýmsum hafsvæðum í Norður-
Atlantshafi. Sú rækja er að mestu
veidd af erlendum skipum og
flutt inn til vinnslu, svonefnd
iðnaðarrækja.
Fór mest í 89 þúsund tonn
Rækjuveiðar við Ísland hófust
á fjórða áratug síðustu aldar
þegar farið var að veiða rækju í
Ísafjarðardjúpi. Aflinn var lítill
framan af, aðeins nokkur hundruð
tonn. Hann jókst eftir að fleiri svæði
á grunnslóð fundust. Lengi vel var
heildarafli á grunnslóð þó aðeins 2
til 7 þúsund tonn á ári. Stóra stökkið
kom ekki fyrr en veiðar á djúprækju
og rækju utan landhelginnar komu
til sögunnar.
Árið 1996 var metár í
rækjuveiðum íslenskra skipa. Þá
lönduðu þau alls rúmum 89 þúsund
tonnum. Þar af voru rúm 55 þúsund
tonn úthafsrækja, um 12.500 tonn
rækja á grunnslóð og 21 þúsund tonn
rækja frá Flæmingjagrunni sem er
alþjóðleg veiðislóð austur af Kanada.
Eftir árið 1997 dróst rækjuaflinn
nokkuð hratt saman og fór lægst
niður í um rúm 2 þúsund tonn í
heild árin 2006 og 2007. Veiðar á
rækju á grunnslóð brugðust nær
alveg þessi tvö ár, veiðum íslenskra
skipa á Flæmingjagrunni hafði
verið hætt og síðast en ekki síst
vóg það þungt að margar útgerðir
hættu veiðum á úthafsrækju vegna
bágrar afkomu rækjuveiða. Einnig
áttu verksmiðjurnar í erfiðleikum
vegna styrkingar íslensku krónunnar
á árunum fyrir hrun.
Aflinn jókst aftur og var kominn í
11 þúsund tonn árið 2013. Afkoman
batnaði vegna veikingar krónunnar
og verðhækkunar á erlendum
mörkuðum en Adam var ekki lengi
í Paradís. Útflutningstekjur hafa
lækkað vegna þess að krónan hefur
styrkst á ný sem kunnugt er, verðið
fór niður og ástand rækjustofna hefur
sjaldan verið verra.
Á árinu 2017 var aflinn aðeins
um 4.300 tonn í heild, þar af rúm
1.200 tonn rækja á grunnslóð og
3.055 tonn úthafsrækja. Aflinn í fyrra
varð þannig aðeins 4,6% af veiðinni
metárið 1996.
Hrun víðast á grunnslóð
Rækja hefur verið veidd á alls átta
svæðum á grunnslóð allt frá Eldey
norður og austur um að Öxarfirði.
Þar á milli eru þessi veiðisvæði:
grunnslóð við Snæfellsnes,
Arnarfjörður, Ísafjarðardjúp,
Húnaflói, Skagafjörður og
Skjálfandi. Þarna er um sjálfstæða
rækjustofna að ræða á hverju svæði
sem Hafrannsóknastofnun metur
árlega og veitir í framhaldinu ráðgjöf
um hámarksveiði.
Misjafnt er hvað hvert svæði
hefur gefið. Að hámarki hefur
ársaflinn á einu svæði verið um 3
þúsund tonn á einu ári, en flest hafa
þau skilað í sæmilega góðum árum
milli 1 og 2 þúsund tonnum eða meir.
Á 10. áratug síðustu aldar var veitt úr
öllum þessum stofnum. Mestur varð
ársaflinn samanlagt á grunnslóð um
16.600 tonn árið 1994 en var kominn
niður í um 1.200 tonn á síðasta ári
eins og áður er getið.
Rækjustofnar á grunnslóð
norðanlands hrundu á árunum 1997
til 2000 og hafa veiðar ekki verið
leyfðar þar síðan nema á Skjálfanda
í eitt ár. Engar veiðar voru leyfðar
í Ísafjarðardjúpi á árunum 2002 til
2004 og í Arnarfirði 2005 til 2007.
Á öllum þessum svæðum er talið að
afrán þorsks og ýsu hafi átt verulegan
þátt í hruni rækjustofnanna. Einnig
lágu veiðar niðri við Eldey í meira
en ártug en veiðar voru leyfðar á ný
á árunum 2103 til 2016.
Í haust leit út fyrir engar veiðar
yrðu heimilaðar á grunnslóð nema
á rækju við Snæfellsnes en nú hafa
veiðar í Ísafjarðardjúpi einnig verið
leyfðar eftir endurteknar mælingar.
Bágborið ástand á úthafsrækju
Veiðar á úthafsrækju á Íslandsmiðum
hófust um miðjan áttunda áratuginn.
Helstu veiðisvæðin eru djúpt norður
af landinu. Veiðar á úthafsrækju
urðu fljótt umfangsmeiri en veiðar
á grunnslóð. Afli úthafsrækju varð
mestur 62.400 tonn árið 1997. Hann
minnkaði síðan og var kominn niður
í 15.400 tonn árið 2004.
Enn seig á ógæfuhliðina og
úthafsrækjan gaf einungis 600 tonn
árið 2006. Veiðarnar glæddust eftir
það og námu rúmum 7 þúsund
tonnum bæði árin 2012 og 2013.
Um tíma voru veiðarnar frjálsar
en voru svo settar í kvóta á ný.
Aflinn minnkaði aftur og varð rúm
3 þúsund tonn árið 2017. Ástand
úthafsrækjunnar er bágborið. Afrán
þorsks á rækju er mikið og hefur
farið vaxandi undanfarin ár. Kvótinn
á yfirstandandi fiskveiðiári er 5.000
tonn.
Á fyrri hluta
9. áratugarins
hófu íslensk
skip að veiða
rækju á
Dohrnbanka
sem er við
miðlínu milli
Íslands og
Grænlands.
Mest hafa skipin
veitt þar tæp 2.900 tonn árið 1997.
Rækjuveiðar á alþjóðlegum
hafsvæðum
Á 10. áratugnum færðu íslensk
skip út kvíarnar og hófu veiðar á
rækju á alþjóðlegum svæðum. Hér
er einkum um að ræða veiðar á
Flæmingjagrunni.
Þær veiðar voru stundaðar á
árunum 1993 til 2006. Ársaflinn var
oftast á milli 2 þúsund til 9 þúsund
tonn en árið 1996 skar sig þó úr. Þá
veiddist þar tæpt 21 þúsund tonn.
Íslendingar komu einnig að veiðum
á rækju á Flæmingjagrunni í gegnum
eignaraðild að hluta til á nokkrum
útgerðum í Eystrasaltsríkjunum.
Afli Eystrasaltsskipanna var
að stærstum hluta unninn hér á
landi. Engar rækjuveiðar eru nú
heimilaðar á svæðinu vegna bágs
ástands stofnsins.
Undir lok tíunda áratugarins
hófust veiðar á rækju í smáum
stíl á Miklabanka sem er nálægt
Flæmingjagrunni. Einnig fóru
íslensk skip í Barentshafið til
rækjuveiða og hófust þær árið
1997. Mestur afli íslenskra skipa
þar var rúm 2.300 tonn árið 1999.
Þessar veiðar lágu niðri á árunum
2001 til 2010 en hafa eitthvað verið
stundaðar eftir það með hléum þó.
Vinnslu haldið uppi með
innfluttu hráefni
Á sama tíma og rækjuveiðum
hnignaði ört var rækjuvinnslu
innanlands haldið uppi með
innfluttu hráefni. Um er að ræða
rækju sem fryst er um borð í
erlendum veiðiskipum. Auk þess að
fá rækju frá togurum Eystrasaltsríkja
hafa íslenskar verksmiðjur keypt
iðnaðarrækju frá Noregi, Grænlandi
og Kanada.
Strax í kringum aldamótin
2000 var meira flutt inn af rækju
til vinnslu hér en íslensk skip
veiddu. Eftir því sem
á leið varð innflutt
rækja í yfirgnæfandi
meirihluta. Til dæmis
voru tekin tæp 70
þúsund tonn af rækju
til vinnslu hér á landi
árið 2004, þar af voru
rétt rúm 53 þúsund tonn
innflutt rækja og tæp
16 þúsund tonn rækja
af íslenskum skipum.
Innflutningur nam því
um 76% af hráefninu.
Frá árunum 2005
og 2006 harðnaði
á dalnum hjá
rækjuverksmiðjunum,
bæði vegna þess að
veiðar íslenskra skipa
drógust enn meira
saman og innflutt hráefni
minnkaði einnig. Á síðasta ári voru
tekin til vinnslu rúm 17 þúsund tonn
af rækju, þar af voru um 13 þúsund
tonn innflutt iðnaðarrækja.
Fækkun verksmiðja
Rækju af Íslandsmiðum er aðallega
landað ferskri og er hún pilluð, soðin
og pakkað í rækjuverksmiðjunum.
Innflutt iðnaðarrækja er öll frosin.
Frystiskipin íslensku meðan þau
voru og hétu lönduðu afla sínum
sem iðnaðarrækju en þau fullunnu
einnig rækjufurðir um borð, einkum
úr stærstu og verðmestu rækjunni.
Víða um land voru
rækjuverksmiðjur snar þáttur í
atvinnusköpun. Á tíunda áratug
síðustu aldar voru um og yfir 20
verksmiðja starfandi. Þrátt fyrir
að innflutt hráefni bjargaði miklu
þegar veiðar drógust saman fækkaði
verksmiðjunum. Árið 2000 voru
þær 18, árið 2004 voru þær 15
og í lok árs 2005 var fjöldi þeirra
kominn niður í 8. Á síðasta ár voru
starfandi 6 rækjuverksmiðjur, frá
Grundarfirði að Siglufirði. Var
lokun verksmiðja mikið högg
í hverju byggðarlagi, einkum á
minni stöðum eins og Bíldudal og
Súðavík.
Þessi þróun, þverrandi hráefni og
fækkun verksmiðja, endurspeglast í
samdrætti í útflutningi rækjuafurða.
Íslendingar fluttu út tæp 32 þúsund
tonn af rækjuafurðum á árinu 2002
en árið 2017 voru aðeins flutt út um
7.900 tonn. Samdrátturinn í magni
nemur um 75%. Verðmæti útfluttra
rækjuafurða var 9,9 milljarðar árið
2016 en 7,2 milljarðar í fyrra.
Rækjuafurðir eru aðallega fluttar
út til Bretlands og eru þær notaðar
meðal annars í rækjukokteila sem
Bretar eru svo sólgnir í.
Ris og hnig rækjunnar
Rækja er tvíkynja. Hún byrjar
lífsferilinn sem karldýr en
nokkurra ára skiptir hún um
kyn og er breytilegt á milli
svæða á hvaða aldri hún skiptir
um kyn.
Fiskar eru misnæmir fyrir
hljóði. Gullfiskur heyrir hljóð á
tíðninni 5 til 2000 Hz, en þorskur
heyrir hljóð á tíðninni 2 til 500
Hz.
Nærsýnir framfyrir sig
Sjónsvið fiska er 150–170° á
hvoru auga. Þeir eru nærsýnir
framan við augað og sjá ekki
nema 1 til 15 metra út frá sér.
Hins vegar eru þeir fjarsýnir til
hliðanna.
Tunnulaga augu
Nokkrar ættir djúpsjávarfiska
hafa þróað með sér augu sem
eru tunnulaga. Augun hafa þykka
sjónhimnu með mörgum lögum af
stöfum í augnbotnunum og stóran
augastein. Stafirnir skynja ljós og
er þessi aðlögun til þess að geta
fangað sem mest af ljósi.
Þefar kerlinguna uppi
Sædjöflar sem lifa á miklu dýpi
nota lyktarskynið til að finna sér
maka í myrkrinu. Karlinn þefar
uppi kerlinguna og hefur hann
til þess stór lyktarskynfæri með
óvenju stórum þeflauk. Eftir að
karlinn finnur kerlinguna bítur
hann sig fastan á magann á henni
og verður samvaxinn henni það
sem eftir er ævinnar.
Hvað eru sjófuglar?
Til að fuglar flokkist sem
sjófuglar þurfa þeir að afla
fæðu sinnar að öllu leyti úr sjó.
Hafa varpstöðvar við sjó og
verja öllu lífi sínu við sjóinn að
varptímanum undanskildum.
Sjófuglar eru fremur langlífir,
trygglyndir við maka sinn
og nota yfirleitt alltaf sömu
varpstöðvar. Ungar sjófugla eru
ósjálfbjarga og dvelja oft lengi
í hreiðrinu. Fuglar við Ísland
sem teljast til sjófugla eru álka,
dílaskarfur, fýll, haftyrðill,
langvía, lundi, sjósvala, skrofa,
stormsvala, stuttnefja, súla, teista
og toppskarfur. Kynjamunur
sjófugla er lítill og er það helst
stærðarmunur sem greinir kynin
að.
Sálin verður að þorski
Í gamalli þjóðsögu er sagt frá því
að þegar einhver deyr þá verði
sálin að þorski.
Æxlunarferli hvala
Æxlunarferli flestra skíðishvala
er lagað að árstíðabundnu fari
þeirra. Mökun og æxlun á sér stað
á veturna eftir að hvalirnir eru
komnir á æxlunarstöðvar. Lífsstíll
tannhvala er margbreytilegri og
æxlun þeirra getur átt sér stað
á lengra tímabili og er ekki
eins bundinn árstíðabundnum
breytingum eða farleiðum og hjá
skíðishvölunum.
Rauðmaginn, grásleppan og
marglyttan
Einu sinni gekk Jesús Kristur
með sjó fram og sankti Pétur með
honum. Kristur hrækti í sjóinn og
af því varð rauðmaginn. Þá hrækti
sankti Pétur í sjóinn og af því varð
grásleppan og þykir hvort tveggja
gott til átu og rauðmaginn jafnvel
herramannsmatur. Djöfullinn
gekk í humátt á eftir þeim með
sjónum og sá hvað fram fór. Hann
vildi þá ekki vera minnstur og
hrækti líka í sjóinn en úr þeim
hráka varð marglyttan og er hún
einskis nýt. /VH
Rómantísk
fiskifræði
STEKKUR
HLUNNINDI&VEIÐI
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Norðmaðurinn Simon Olsen var brautryðjandi rækjuveiða hérlendis og hóf veiðar á rækju í Ísafjarðardjúpi á fjórða
Mynd / Jón Hermannsson.
Rækja eða stóri kampalampi (Pandalus borealis).
Konnráð Eggertsson við rækju-veiðar í Ísafjarðardjúpi á árum áður á bát sínum, Halldóri Sigurðssyni ÍS.