Bændablaðið - 19.03.2020, Síða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. mars 2020 37
ar var einnig notað til að gera húð
hrossa glansandi.
Sagt er að konur í kvennabúrum,
þar sem slíkt viðhafðist, hafi neytt
ristaðra grikkjafræja í mjólk til að
auka frísklegt og búlduleitt útlit sitt.
Heimildir eru um notkun
plöntunnar í Kína frá því um 1000
og hennar er getið í plöntulækninga-
bók sem kennd er við Kolozsvar
í Rúmeníu og tekin var saman af
ungverska biskupnum Horhi Melius
Péter árið 1578.
Evrópumenn á miðöldum töldu
plöntuna og sérstaklega fræin vera
lostvekjandi og að hún örvaði losta-
fullar draumfarir og herti slátrið.
Til eru heimildir um ræktun
á grikkjasmára í Danmörku árið
1696 og kallast hann þá grískt hey.
Danski læknirinn Henrik Smid,
uppi 1495 til 1563, segir frá plönt-
unni í jurtalækningabók sinni En
skøn Lystig Ny Urtegaard sem kom
út árið 1546 og segir hana meðal
annars góða við hósta blandaða í
brennivíni.
Samlandi Smid, læknirinn og
grasafræðingurinn Simon Paulli,
uppi 1603 til 1680 og höfundur
Flora Danica, sagði að lækninga-
máttur fræja plöntunnar væri þekkt-
ur um alla Evrópu og hún notuð til
að stilla magann og draga úr verkj-
um bæði hjá mönnum og hestum.
Í dag er plantan ræktuð eða hefur
komið sér fyrir á þurrum svæðum
víða um heim og gert sig heima-
komna út frá ræktun meðal annars
á Indlandi, í Mið-Austurlöndum,
Eþíópíu, Síle, Argentínu, Kína og
suðurríkjum Bandaríkjanna Norður-
Ameríku. Í Evrópu er grikkjasmári
ræktaður í Austurríki, Belgíu,
Frakklandi, Ungverjalandi og á
Spáni svo dæmi séu tekin.
Nafnaspeki
Latneska ættkvíslarheitið
Trigonella þýðir lítill þríhyrningur
og vísar til þess að í blómi
plöntunnar má greina þríhyrning.
Foenum-graecum þýðir hins vegar
grískt fóður eða grískt hey.
Enska heitið fenugreek
mun komið úr miðaldafrönsku
fenufrec sem aftur á móti kemur
úr latínu faenugraecum eða faenum
Graecum. Auk þess kalla Frakkar
plöntuna sénegré og trigonelle.
Í Albaníu kallast plantan kopër
greqie, trëndetina yzerlike, trënde-
tinë eða yzerlik og á arabísku hulba
eða hilbeh. Í Úspekistan segja
menn boidana, ul’ba og khul’ba
og á kínverskri kantónísku kallast
plantan wuh louh ba en hu lu ba á
Mandarín og koraba á japönsku.
Í Rússlandi segir fólk pazhitnik
grecheski, shambala og pazhitnik
cennoj en í Eistlandi skreeka
lambalääts, põld lambalääts,
pískavice řecké seno en senenka í
Tékklandi, fenegriek í Hollandi og
á Ítalíu fieno greco. Grikkir nota
heitin tili, tipilina, trigoniskos,
tintelis, tsimeni og moschositaro’ba.
Á hebresku kallast plantan hilbeh en
khilbe á jídísku.
Þjóðverjar kalla plöntuna og
afurðir hennar bockshornklee
eða griechisch heu. Finnar segja
sarviapila, Svíar bockhorns klöv er
en Norðmenn og Danir bukkehorn-
kløver.
Norræn heiti plöntunnar tengja
hana við geithafurshorn, ekki
veit ég hvort það stafi af því að
fræbelgirnir líkjast geitarhornum
eða hnýflum, sem ekki er ólíklegt.
Ef til vill hefur hún þótt góð
beitarplanta fyrir geitur eða kannski
hefur norrænum mönnum líkt og
Kató gamla þótt hún lykta eins og
gamall geithafur.
Íslenska heitið grikkjasmári er í
sjálfu sér ágætt þar sem það vísar til
að lauf plöntunnar líkjast smára og
vísa til Grikklands tengingarinnar í
latínuheitinu þrátt fyrir að plantan
sé ekki upprunnin þar. Heitin
geitasmári og bukkasmári hafa sést
á prenti og er þar um yfir færslu
norrænu heitanna á íslensku að
ræða.
Ræktun
Á Indlandi og í löndum í kringum
Miðjarðarhaf er grikkjasmári
ræktaður á kaldari tímum ársins,
þrátt fyrir að uppskera sé meiri
í hita, og dafna vel í hita frá 8°
til 27° á Celsíus og þar sem regn
er 400 til 1500 millimetrar á ári.
Plantan dafnar best í mikilli sól og
í vel framræstum og sandblendnum
jarðvegi og þolir vel sýrustig á
bilinu 5,3 til 8,2. Rótin þolir allt
að -15° á Celsíus.
Grikkjasmára í stórræktun er
yfirleitt sáð að hausti og það tekur
fræin ekki nema 4 til 5 daga að ála.
Fræjunum er sáð þétt eða um 22
til 30 kíló á hektara í vel plægðan
jarðveg.
Búast má við uppskeru þremur
til fimm mánuðum eftir sáningu,
miðað við aðstæður. Plönturnar
eru teknar upp með rót og látnar
þorna í nokkra daga áður en fræin
eru hrist úr belgjunum. Fræin hafa
gott geymsluþol.
Nytjar
Grikkjasmári er algengur í matargerð
á Indlandi og við Miðjarðarhafið.
Auk þess sem plantan er víða um
heim notaður sem krydd og er eitt
af undirstöðukryddunum í karríi
og fleiri kryddblöndum. Laufið
þykir gott í naan-brauð. Fræin eru
einnig notuð til að bragðbæta súpur
og pæklaðar gúrkur og blöðin og
stilkarnir eru notuð í salat.
Í 100 grömmum af fræjum
grikkjasmára eru 323 kílókaloríur,
9% vatn, 58% kolvetni, 23% prótein
og 6% fita. Fræin innihalda talsvert
af kalsíumi, trefjum, B-vítamíni,
mangan og járni.
Séu fræin ristuð hverfur mesta
remman úr þeim og þau fá karamellu-
keim.
Mulin grikkjasmárafræ gefa
gulan lit og þau eru notuð sem
bragðefni í hlynsýróp, brennivín,
romm og líkjöra. Grikkir neyta
þeirra með hunangi og í Sviss eru
fræin notuð til ostagerðar.
Á Indlandi er laufið haft í rétt sem
kallast aloo methi og eru kartöflur
kryddaðar með grikkjasmáralaufi.
Spíruð fræ eru einnig notuð í salat.
Tyrkir búa til pasta úr fræjunum sem
þeir kalla çemen, í Íran þykir laufið
gott í súpu sem kallast eshkeneh og í
Egyptalandi er fræið mulið og notað
í pítubrauð.
Söfnuður gyðinga sem upprunn-
inn er í Jemen og fylgir kenningum
franska rabbínans Shlomo
Yitzchaki, uppi 1040 til 1105,
segir að grikkjasmári sé plantan
rubia sem kemur fram í Talmút
lögbókum gyðinga en aðrir segja
að séu augnbaunir og neyta skuli á
Rosh Hashanah hátíðarhöldunum á
haustin. Hátíðin, sem er eins konar
tveggja daga fögnuður hávaðans
og lúðranna, er til að fagna sköpun
Adams og Evu og nýju ári gyðinga.
Grikkjasmári hefur lengi haft
hlutverki að gegna í alþýðu lækn-
ingum. Sagt er að seyði af fræjunum
græði munnangur og sprungnar
varir og lægi óþægindi í maga.
Seyðið er sagt stemma niðurferð
og draga úr einkennum sjúkdóma
í öndunarfærum, gigtar og fleiri
mannameina.
Eftirspurn eftir grikkjasmára
hefur aukist undanfarin ár,
sérstaklega í lyfjaiðnaði, þar sem í
plöntunni er að finna efni sem draga
úr blóðsykri og kólesteróli hjá fólki.
Varnaðarorð
Allir hlutar plöntunnar eru bragð-
sterkir og bitrir á bragðið og því þarf
að fara gætilega í notkun á plöntunni.
Einnig getur plantan valdið eitrun sé
hennar neytt í miklu magni.
Vert er að geta þess að varað hefur
verið við neyslu á grikkjasmára á
meðgöngu þar sem plantan getur
hugsanlega valdið fósturmissi.
Einnig er mögulegt að fólk með
hnetuofnæmi sé viðkvæmt fyrir
neyslu plöntunnar.
Árið 2011 barst E. coli sýking með
grikkjasmárafræjum frá Egyptalandi
til Þýskalands og Frakklands og olli
talsverðum veikindum.
Fenugreek á Íslandi
Í Vikunni árið 1975 er sagt að fenu-
greek fræ tilheyri eftu- [á líklega
að vera ertu] blómfjölskyldunni.
„Fræbelgirnir eru tiltölulega stórir
í hlutfalli við plöntuna. Fræin
sjaldan notuð ein og sér en því oftar
í blönduð krydd og eru stór hluti t.d.
í karrí blöndu. Það er bragðmikið,
ilmandi, dálítið biturt en ekki mjög
sterkt.“
Hafsteinn Hafliðason fjallar
lítillega um um grikkjasmára í
Þjóðviljanum í október 1980 í
grein sem kallast Sitthvað um
spírur. „Fenugreek er enska heitið
á jurtinni Trigonella foenum-
graecum. Síðari liðurinn í nafninu
eiginlega grikkjatað og er dregið
af því að jurtin var flutt frá
Balkanskaga til Vestur-Evrópu
og ræktuð þar til að bæta hrakið
hey og gera sérdeilis ilmandi töðu.
Kannski getum við að ofansögðu
kallað hana fannargrikk.“
Ræktun á grikkjasmára í heiminum í dag og möguleg ræktunarsvæði.
Nánast öll uppskera á grikkjasmára er unnin með höndum.
Norræn heiti plöntunnar tengja hana við geithafurshorn.
Fræin gulleit, ólífugræn eða brún að
lit eftir þroska, 6 til 8 millimetra löng
og gefa frá sér sterkan ilm.
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
STÝRISENDAR í flestar
gerðir dráttarvéla
Startarar og Alternatorar
- Vinnuvélar
- Ly�arar
- Drá�arvélar
- Bátar