Bændablaðið - 19.03.2020, Blaðsíða 37

Bændablaðið - 19.03.2020, Blaðsíða 37
Bændablaðið | Fimmtudagur 19. mars 2020 37 ar var einnig notað til að gera húð hrossa glansandi. Sagt er að konur í kvennabúrum, þar sem slíkt viðhafðist, hafi neytt ristaðra grikkjafræja í mjólk til að auka frísklegt og búlduleitt útlit sitt. Heimildir eru um notkun plöntunnar í Kína frá því um 1000 og hennar er getið í plöntulækninga- bók sem kennd er við Kolozsvar í Rúmeníu og tekin var saman af ungverska biskupnum Horhi Melius Péter árið 1578. Evrópumenn á miðöldum töldu plöntuna og sérstaklega fræin vera lostvekjandi og að hún örvaði losta- fullar draumfarir og herti slátrið. Til eru heimildir um ræktun á grikkjasmára í Danmörku árið 1696 og kallast hann þá grískt hey. Danski læknirinn Henrik Smid, uppi 1495 til 1563, segir frá plönt- unni í jurtalækningabók sinni En skøn Lystig Ny Urtegaard sem kom út árið 1546 og segir hana meðal annars góða við hósta blandaða í brennivíni. Samlandi Smid, læknirinn og grasafræðingurinn Simon Paulli, uppi 1603 til 1680 og höfundur Flora Danica, sagði að lækninga- máttur fræja plöntunnar væri þekkt- ur um alla Evrópu og hún notuð til að stilla magann og draga úr verkj- um bæði hjá mönnum og hestum. Í dag er plantan ræktuð eða hefur komið sér fyrir á þurrum svæðum víða um heim og gert sig heima- komna út frá ræktun meðal annars á Indlandi, í Mið-Austurlöndum, Eþíópíu, Síle, Argentínu, Kína og suðurríkjum Bandaríkjanna Norður- Ameríku. Í Evrópu er grikkjasmári ræktaður í Austurríki, Belgíu, Frakklandi, Ungverjalandi og á Spáni svo dæmi séu tekin. Nafnaspeki Latneska ættkvíslarheitið Trigonella þýðir lítill þríhyrningur og vísar til þess að í blómi plöntunnar má greina þríhyrning. Foenum-graecum þýðir hins vegar grískt fóður eða grískt hey. Enska heitið fenugreek mun komið úr miðaldafrönsku fenufrec sem aftur á móti kemur úr latínu faenugraecum eða faenum Graecum. Auk þess kalla Frakkar plöntuna sénegré og trigonelle. Í Albaníu kallast plantan kopër greqie, trëndetina yzerlike, trënde- tinë eða yzerlik og á arabísku hulba eða hilbeh. Í Úspekistan segja menn boidana, ul’ba og khul’ba og á kínverskri kantónísku kallast plantan wuh louh ba en hu lu ba á Mandarín og koraba á japönsku. Í Rússlandi segir fólk pazhitnik grecheski, shambala og pazhitnik cennoj en í Eistlandi skreeka lambalääts, põld lambalääts, pískavice řecké seno en senenka í Tékklandi, fenegriek í Hollandi og á Ítalíu fieno greco. Grikkir nota heitin tili, tipilina, trigoniskos, tintelis, tsimeni og moschositaro’ba. Á hebresku kallast plantan hilbeh en khilbe á jídísku. Þjóðverjar kalla plöntuna og afurðir hennar bockshornklee eða griechisch heu. Finnar segja sarviapila, Svíar bockhorns klöv er en Norðmenn og Danir bukkehorn- kløver. Norræn heiti plöntunnar tengja hana við geithafurshorn, ekki veit ég hvort það stafi af því að fræbelgirnir líkjast geitarhornum eða hnýflum, sem ekki er ólíklegt. Ef til vill hefur hún þótt góð beitarplanta fyrir geitur eða kannski hefur norrænum mönnum líkt og Kató gamla þótt hún lykta eins og gamall geithafur. Íslenska heitið grikkjasmári er í sjálfu sér ágætt þar sem það vísar til að lauf plöntunnar líkjast smára og vísa til Grikklands tengingarinnar í latínuheitinu þrátt fyrir að plantan sé ekki upprunnin þar. Heitin geitasmári og bukkasmári hafa sést á prenti og er þar um yfir færslu norrænu heitanna á íslensku að ræða. Ræktun Á Indlandi og í löndum í kringum Miðjarðarhaf er grikkjasmári ræktaður á kaldari tímum ársins, þrátt fyrir að uppskera sé meiri í hita, og dafna vel í hita frá 8° til 27° á Celsíus og þar sem regn er 400 til 1500 millimetrar á ári. Plantan dafnar best í mikilli sól og í vel framræstum og sandblendnum jarðvegi og þolir vel sýrustig á bilinu 5,3 til 8,2. Rótin þolir allt að -15° á Celsíus. Grikkjasmára í stórræktun er yfirleitt sáð að hausti og það tekur fræin ekki nema 4 til 5 daga að ála. Fræjunum er sáð þétt eða um 22 til 30 kíló á hektara í vel plægðan jarðveg. Búast má við uppskeru þremur til fimm mánuðum eftir sáningu, miðað við aðstæður. Plönturnar eru teknar upp með rót og látnar þorna í nokkra daga áður en fræin eru hrist úr belgjunum. Fræin hafa gott geymsluþol. Nytjar Grikkjasmári er algengur í matargerð á Indlandi og við Miðjarðarhafið. Auk þess sem plantan er víða um heim notaður sem krydd og er eitt af undirstöðukryddunum í karríi og fleiri kryddblöndum. Laufið þykir gott í naan-brauð. Fræin eru einnig notuð til að bragðbæta súpur og pæklaðar gúrkur og blöðin og stilkarnir eru notuð í salat. Í 100 grömmum af fræjum grikkjasmára eru 323 kílókaloríur, 9% vatn, 58% kolvetni, 23% prótein og 6% fita. Fræin innihalda talsvert af kalsíumi, trefjum, B-vítamíni, mangan og járni. Séu fræin ristuð hverfur mesta remman úr þeim og þau fá karamellu- keim. Mulin grikkjasmárafræ gefa gulan lit og þau eru notuð sem bragðefni í hlynsýróp, brennivín, romm og líkjöra. Grikkir neyta þeirra með hunangi og í Sviss eru fræin notuð til ostagerðar. Á Indlandi er laufið haft í rétt sem kallast aloo methi og eru kartöflur kryddaðar með grikkjasmáralaufi. Spíruð fræ eru einnig notuð í salat. Tyrkir búa til pasta úr fræjunum sem þeir kalla çemen, í Íran þykir laufið gott í súpu sem kallast eshkeneh og í Egyptalandi er fræið mulið og notað í pítubrauð. Söfnuður gyðinga sem upprunn- inn er í Jemen og fylgir kenningum franska rabbínans Shlomo Yitzchaki, uppi 1040 til 1105, segir að grikkjasmári sé plantan rubia sem kemur fram í Talmút lögbókum gyðinga en aðrir segja að séu augnbaunir og neyta skuli á Rosh Hashanah hátíðarhöldunum á haustin. Hátíðin, sem er eins konar tveggja daga fögnuður hávaðans og lúðranna, er til að fagna sköpun Adams og Evu og nýju ári gyðinga. Grikkjasmári hefur lengi haft hlutverki að gegna í alþýðu lækn- ingum. Sagt er að seyði af fræjunum græði munnangur og sprungnar varir og lægi óþægindi í maga. Seyðið er sagt stemma niðurferð og draga úr einkennum sjúkdóma í öndunarfærum, gigtar og fleiri mannameina. Eftirspurn eftir grikkjasmára hefur aukist undanfarin ár, sérstaklega í lyfjaiðnaði, þar sem í plöntunni er að finna efni sem draga úr blóðsykri og kólesteróli hjá fólki. Varnaðarorð Allir hlutar plöntunnar eru bragð- sterkir og bitrir á bragðið og því þarf að fara gætilega í notkun á plöntunni. Einnig getur plantan valdið eitrun sé hennar neytt í miklu magni. Vert er að geta þess að varað hefur verið við neyslu á grikkjasmára á meðgöngu þar sem plantan getur hugsanlega valdið fósturmissi. Einnig er mögulegt að fólk með hnetuofnæmi sé viðkvæmt fyrir neyslu plöntunnar. Árið 2011 barst E. coli sýking með grikkjasmárafræjum frá Egyptalandi til Þýskalands og Frakklands og olli talsverðum veikindum. Fenugreek á Íslandi Í Vikunni árið 1975 er sagt að fenu- greek fræ tilheyri eftu- [á líklega að vera ertu] blómfjölskyldunni. „Fræbelgirnir eru tiltölulega stórir í hlutfalli við plöntuna. Fræin sjaldan notuð ein og sér en því oftar í blönduð krydd og eru stór hluti t.d. í karrí blöndu. Það er bragðmikið, ilmandi, dálítið biturt en ekki mjög sterkt.“ Hafsteinn Hafliðason fjallar lítillega um um grikkjasmára í Þjóðviljanum í október 1980 í grein sem kallast Sitthvað um spírur. „Fenugreek er enska heitið á jurtinni Trigonella foenum- graecum. Síðari liðurinn í nafninu eiginlega grikkjatað og er dregið af því að jurtin var flutt frá Balkanskaga til Vestur-Evrópu og ræktuð þar til að bæta hrakið hey og gera sérdeilis ilmandi töðu. Kannski getum við að ofansögðu kallað hana fannargrikk.“ Ræktun á grikkjasmára í heiminum í dag og möguleg ræktunarsvæði. Nánast öll uppskera á grikkjasmára er unnin með höndum. Norræn heiti plöntunnar tengja hana við geithafurshorn. Fræin gulleit, ólífugræn eða brún að lit eftir þroska, 6 til 8 millimetra löng og gefa frá sér sterkan ilm. Lely Center Ísland Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600 STÝRISENDAR í flestar gerðir dráttarvéla Startarar og Alternatorar - Vinnuvélar - Ly�arar - Drá�arvélar - Bátar
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Bændablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Bændablaðið
https://timarit.is/publication/906

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.