Spássían - 2013, Síða 2

2
Fantasíur af öllu tagi blasa við hvert sem litið er í
bókmenntunum þessa stundina og þær eru einnig
allsráðandi í þessu haust- og vetrarhefti Spássíunnar.
 Fantasía er oft skilgreind sem nokkurs konar
óraunveruleiki; hugmyndir sem eru á skjön við þann
veruleika sem við upplifum dags daglega. Orðið
„fantasía“ hefur einnig lengi verið notað sem heiti á
sérstakri bókmenntagrein sem Ásdís Sigmundsdóttir
fjallar um í aðalgrein þessa tölublaðs, en þar kemur
fram að mikil tilraunastarfsemi á sér nú stað með
útgáfu á íslenskum fantasíubókum. Þær tegundir
sagna, og tenging þeirra við aðra menningarkima
eins og hlutverka- og spunaleiki, var jafnframt
viðfangsefni kvikmyndarinnar Astrópíu sem Helga
Þórey Jónsdóttir fjallar um í greininni „Ljúft er að
láta sig dreyma“. Fantasían laumast þó víðar inn.
Segja má að allur skáldskapur, ekki aðeins sérstakar
undirgreinar hans, byggi á þeim hæfileika okkar
að fantasera. Fantasían brýst þó einnig fram í
bókum sem ekki eru flokkaðar sem skáldskapur,
til dæmis matarfantasíur eins og sjá má í greininni
„Miðnæturbörn, kryddsulta og matarmenning“ eftir
Þórdísi Aðalsteinsdóttur. Þá virðast kynlífsfantasíur
gegnumsýra ógrynni bóka, til dæmis þær sem fjallað
er um í greininni „Skínandi frygð, kynlífsleikföng og
rúmfræði“ eftir Helgu Birgisdóttur.
 Fantasían hefur alltaf verið mikilvægur hluti
mannlegrar hugsunar og án eiginleikans til að
fantasera væri mannkynið ekki svipur hjá sjón. En
það er áhugavert að fantasían sé svo áberandi á
Íslandi einmitt nú, því sjaldan hefur verið jafn mikil
þörf á að vera vakandi fyrir tilraunum pólitíkusa til að
snúa upp á raunveruleikann með ýmsum brögðum
og brellum.
 Í kjölfar kreppu virðist koma rík tilhneiging til að
kjósa yfir sig fólk sem lofar öllu fögru, sem lofar
frelsi frá því sem hefur bjátað á, sama hvað það
kostar. Og vilji til að snúast gegn ákveðnum hópum
samfélagsins, til dæmis menntafólki, listamönnum
og fólki í skapandi greinum, kenna þeim um það sem
að er og reyna að ýta þeim út á jaðar samfélagsins.
Andri Snær Magnason minnist á afætuhugsunarhátt
í aðalviðtali Spássíunnar, það viðhorf að list og
fræðimennska sé byrði á samfélaginu, og minnir á
að menningin sé einmitt það sem geri samfélög þess
virði að lifa í. Við það má bæta að þegar öfl sem
komast til valda með áðurnefndum popúlisma gera
markvisst út á slíkar tilfinningar verður útkoman eins
konar harðstjórnartilburðir þar sem ákvarðanir eru
keyrðar í gegn í krafti nýfengins valds, sama hvað
aðrir segja, og gagnrýnisraddir eru afgreiddar sem
einskisvert muldur tortryggilegra jaðarhópa.
 Það væri auðvelt að týna sér í dystópískum
vangaveltum í slíkum raunveruleika og því er
athyglisvert að þær fantasíur sem nú spretta upp leita
frekar til fortíðar og á slóðir ævintýra eða goðsagna,
sverðaglamurs og galdurs. Dagbjört Kjartansdóttir,
starfsmaður í versluninni Nexus sem býður upp á hvað
mesta úrvalið af „tegundabókmenntum“ á borð við
fantasíur, hafnar því hins vegar í viðtali hér í blaðinu
að þennan aukna áhuga á fantasíum megi lesa sem
merki um veruleikaflótta. Fantasíur örvi vissulega
ímyndunaraflið og bjóði hvíld frá raunveruleikanum,
en án þess endilega að flýja mannleg málefnin sem
séu alveg jafn raunveruleg og í öðrum bókmenntum.
Og ef til vill skapar fantasíuformið fjarlægð sem gerir
okkur kleift að fjalla um hluti sem væru annars of
óþægilegir og ekki til umræðu. Hið fantasíska verk
Andra Snæs Magnasonar, Tímakistan, fjallar til
dæmis um hættuna sem skapast þegar „stjórnlaus
ferli fara í gang“, eins og hann orðar það í viðtalinu
hér í Spássíunni. Slík verk eru tilraun til að vekja
okkur af dvala sinnuleysis og magnleysis andspænis
að því er virðist stjórnlausri valdníðslu. Það er hins
vegar okkar að ákveða hvort við horfumst í augu við
þann raunveruleika sem fantasían sýnir okkur.
raunveruleiki
fantasíunnar
RITSTJÓRNARPISTILL