Fjölrit RALA - 15.10.2000, Blaðsíða 10

Inngangur
Mikilvægi ólífrænu næringarefnanna selens, joðs, kopars, mangans, sinks og
jáms fyrir líkamsstarfsemi manna er vel þekkt. Þekkingu á hlutverki þessara
efna fleygir fram og því er nauðsynlegt að þekkja styrk þeirra í matvælum.
Önnur efni, eins og kadmín, kvikasilfur og blý, gegna engu þekktu hlutverki í
líkamanum. Öll þessi efni geta haft eiturverkanir ef þeirra er neytt í of miklu
magni. Fyrir ólífrænu næringarefnin er munurinn á því magni sem veldur
eituráhrifum og því magni sem er nauðsynlegt fyrir líkamsstarfsemi mjög
mismunandi eftir efnum. Fyrir selen er þessi munur ekki mikill. Aukinn styrkur
óæskilegu efnanna er oft rakinn til iðnaðarmengunar en einnig til náttúmlegra
umhverfisþátta.
I flestum þróuðum löndum hefur síðustu áratugi verið fylgst með styrk
snefílefna í matvælum og samband þeirra við umhverfísþætti og áhrif á heilsu
manna hafa verið rannsökuð. Islendingar em alllangt á eftir nágrönnum sínum á
þessu sviði, t.d. höfðu nær engar mælingar verið gerðar á seleni, flúor og joði í
íslenskum landbúnaðarafurðum þegar hafíst var handa við þessa rannsókn. Á
vegum embættis yfírdýralæknis hafa verið gerðar mælingar á kadmíni,
kvikasilfri, blýi og arseni í sláturafurðum og mjólk (Brynjólfur Sandholt 1992).
Orkuveita Reykjavíkur hefur látið rannsaka ólífræn snefílefni í drykkjarvatni
og hafa mælingamar farið fram hjá Rannsóknastofnun fískiðnaðarins og
Hafrannsóknastofhun, auk sænskrar rannsóknastofu. Manneldisráð íslands
hefur sett ráðlagða dagskammta fyrir selen, joð, sink og jám og því er
nauðsynlegt að þekkja styrk þessara efna í algengum matvælum.
Umhverfisþættir
Jarðfræði hvers svæðis hefur vemleg áhrif á náttúmlegt magn ólífrænna
snefilefna í vistkefmu og þar með matvælum. Islenskt berg og jarðvegur hefur
mikla sérstöðu. Sambærilegur eldfjallajarðvegur þekur aðeins lítið brot af
landsvæðum jarðar. Því má álíta að snefilefnasamsetning íslenskra matvæla sé
nokkuð frábmgðin því sem gerist í mörgum öðmm löndum. Eldgos em tíð hér
á landi, í þeim berst upp á yfírborðið gífurlegt magn efnis sem getur verið
uppspretta aðskotaefna. Kadmín og kvikasilfur em á gufuformi við hitastig
basaltkviku og fylgja gosgufum og falla til jarðar. Önnur efni eins og blý em
ekki eins rokgjöm við eldgos og dreifast skemmra frá uppsprettu. Blý í bensíni
hefur aðra eiginleika og getur borist langar leiðir. Gunnvatn og ár geta mengast
og slíkt getur skipt matvælaframleiðsuna máli.
íslendingar tóku þátt í norrænni rannsókn á nokkmm ólífrænum snefilefnum í
mosum 1990 og 1995-96 (Ruhling o.fl. 1992, Riihling og Steinnes 1998), en
slíkar niðurstöður em notaðar til að meta loftboma mengun. Styrkur kadmíns
8