Morgunblaðið - 01.08.2020, Side 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. ÁGÚST 2020
Grænás 3b, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
4ra herbergja íbúð á annarri hæð í snyrtilegur fjölbýli.
Fleiri myndir og lýsing á eignasala.is
Verð kr. 28.500.000108 m2
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Í19. þætti Odysseifskviðu er sagt frá því að fóstran Evrýklealaugar Odysseif og finnur þá ör á fæti hans. Á því augna-bliki rennur upp fyrir henni að maðurinn sem hún hafðihaldið að væri villuráfandi betlari er í raun húsbóndi
hennar, kominn heim eftir tuttugu ára fjarveru. Örið hafði Odys-
seifur fengið á dýraveiðum með Átolýkusi, afa sínum, þegar göltur
nokkur laust hann með
hvítri tönn sinni. Eins og
frægt er í bókmenntasög-
unni verður nú töf á
atburðarásinni og skotið
inn alllöngum kafla um
bernsku Odysseifs, heim-
sókn hans til afa síns, veiði-
ferðina og árás galtarins,
sem varð til þess að hann
særðist og hlaut auðkenni
sitt. Þessi fleygaða frásögn
sýnir hvernig fortíðin verð-
ur nútíð um stund, þar til
skáldið tekur upp þráðinn á
ný og setur fótlaugina aftur
í forgrunn: „Kerlingin varð
undireins glöð og hrygg,“
segir í lausamálsþýðingu
Sveinbjarnar Egilssonar,
„augu hennar fylltust tára,
og hún gat öngvu orði upp
komið. Hún tók á kinn
Odysseifs, og mælti:
„Sannarlega ertu Odysseif-
ur, sonur sæll! og þekkti eg
ekki fyrr, að þú varst hússbóndi minn, en eg hafði þreifað um þig
allan“.“
Ekki er seinna vænna að koma hjónunum aftur saman, hinum
ráðagóða Odysseifi og eiginkonu hans, Penelópu, sem jafnan er
kölluð hin vitra. Fyrst þarf þó að baða kappann öðru sinni og gera
hann frambærilegan. Til þessa viðviks er fengin matseljan Evrý-
nóma sem „laugaði hinn hjartaprúða Odysseif í herbergi sínu og
smurði hann með viðsmjöri, lagði síðan yfir hann fagra skikkju og
kirtil.“ Seinna þýddi Sveinbjörn Odysseifskviðu upp á nýtt undir
stuðluðu fornyrðislagi eddukvæða:
Þvoði og smurði / smjörvi viðar / ítran Odysseif / Evrýnoma:
lét hann ljósu / líni varit / ok kirtli vænum / kom of herðar.
Þegar Penelópa bar kennsl á Odysseif „…urðu hennar kné
magnþrota, og hjartað komst við, þá er hún kannaðist við þær jar-
teiknir, er Odysseifur lýsti svo glögglega fyrir henni. Hún hljóp
grátandi í fang honum og lagði hendur sínar um háls Odysseifi,
kyssti höfuð hans og mælti: Reiðst mér eigi Odysseifur, þar sem
þú ert allra manna bezt viti borinn í hvívetna. Guðirnir lögðu á
okkur það mótlæti, að þeir unntu okkur ekki að njóta samvista á
bezta aldri okkar og ná svo ellidögum.“ Þetta er snoturlega þýtt en
undir knöppum edduháttum verður frásögnin enn meitlaðri – og
jafnframt magnaðri; fornlegt og rammíslenskt orðfærið fellur
einkar vel að hraðri frásögninni:
„Hjartstola varð hamfögr, / ok hendur féllust, / er hún mörk
kenndi, / þeim er maki lýsti. / Hljóp hún grátandi / um háls á ver, /
kyssti höfuð, / kvaddi orðum:
Vorkynntu mér, / alls þik vitran kveða; / höfum bæði / böl beðit
sárla:
var-a okkur unnt / yndis njóta / ungum saman / til ellidaga.“
Þótt lausamálsþýðing Sveinbjarnar Egilssonar sé snjöll hæfir
fornyrðislagsþýðing hans íslenskum Hómer enn betur.
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Odysseifur og Penelópa:
Hann ráðagóður, hún vitur.
Hómersþýðingar
í lausu máli og bundnu
Íslenzka þjóðarbúið hefur orðið fyrir tveimurþungum áföllum á rúmum áratug. Hið fyrra var Hrunið, sem varð með falli bankanna haustið2008, en hið síðara kórónuveiran og efnahags-
legar afleiðingar hennar.
Í báðum tilvikum er að hluta til um að ræða áhrif frá
öðrum löndum. Hrun hinna einkavæddu banka haustið
2008 og peningaflóðið í aðdraganda þess átti sér, auk
annars, rætur í miklu fjármagni á lágum vöxtum, sem
íslenzku bankarnir höfðu greiðan aðgang að á alþjóð-
legum mörkuðum. Tildrög kórónuveirunnar þekkja
allir.
Endurreisn efnahagslífs okkar eftir Hrun hefði geng-
ið hægar fyrir sig ef ekki hefði komið til gífurleg fjölgun
heimsókna erlendra ferðamanna hingað til lands. En
reynslan nú sýnir að þeir eiga það sameiginlegt með
síldinni að þeir koma en geta horfið á skömmum tíma.
Árið 1966 nam síldaraflinn 770 þúsund tonnum og
loðnuaflinn 125 þúsund tonnum. Ári síðar, 1967, var
síldaraflinn kominn niður í 460 þúsund tonn og loðnuafl-
inn í 97 þúsund tonn. Og árið 1968
var síldaraflinn kominn niður í 143
þúsund tonn og loðnuaflinn í 78 þús-
und tonn.
Ekki þarf að hafa mörg orð um
hrunið í fjölda erlendra ferðamanna
sem hingað koma um þessar mundir.
Slík áföll verða gjarnan til þess að
undirstrika veikleikana í samfélagsgerð viðkomandi
lands. Fáar þjóðir, ef nokkrar, á okkar tímum, hafa tek-
ið jafn myndarlega á áföllum og Þjóðverjar eftir fall
Þriðja ríkis Hitlers. Í raun og veru má segja að þeir
hafi orðið öðrum þjóðum fyrirmynd í þeim efnum.
Margir áttu von á því að Hrunið myndi leiða til veru-
legra breytinga á íslenzku samfélagi í ljósi fenginnar
reynslu í aðdraganda þess. Það varð ekki, nema að tak-
mörkuðu leyti, og litlar umræður hafa farið fram um
hvað valdi. Þó er ljóst að Sjálfstæðisflokkurinn, sem
hafði leitt landstjórnina í um einn og hálfan áratug,
gerði ekki upp Hrunið í eigin ranni, sem voru alvarleg
mistök.
Þung áföll auka skilning fólks á nauðsyn umbóta og
þess vegna má kannski segja að kórónuveiran og afleið-
ingar hennar gefi okkur annað tækifæri til að taka til
hendi og hefja nauðsynlegar þjóðfélagslegar umbætur.
En þá rekum við okkur enn á hindrun sem sennilega
er helzta skýring á því hve lítið gerðist í þessum efnum
í kjölfar Hrunsins. Þá hindrun er að finna í veikleika
fulltrúalýðræðisins.
Um þá hindrun segir í bók minni Uppreisnarmenn
frjálshyggjunnar – byltingin, sem aldrei varð, sem út
kom hjá Veröld haustið 2017 (bls. 207):
„… á svipuðum tíma var að vakna skilningur á rit-
stjórn blaðsins (Morgunblaðsins) á því að vegna fá-
mennis íslenzku þjóðarinnar væri hún reyrð í fjötra svo
margvíslegra hagsmuna sem fulltrúalýðræðið réði ekki
við, hvorki á Alþingi né í sveitarstjórnum, að nauðsyn-
legt væri að kalla til það eina afl, sem gæti sett hags-
munaöflum af ýmsu tagi stólinn fyrir dyrnar, en það
væri sameiginlegur vilji meirihluta þjóðarinnar, eins og
hann kæmi fram í þjóðaratkvæðagreiðslum um einstök
mál.“
Þessi veikleiki fulltrúalýðræðisins er enn til staðar og
verður áfram og tímabært að bæði þingmenn og flokk-
ar horfist í augu við hann og greiði leið hins beina lýð-
ræðis, þ.e. þjóðarinnar allrar, til þátttöku í ákvörðunum
sem fulltrúalýðræðið ræður ekki við.
Þetta á ekki sízt við þegar kemur að meðferð auð-
linda í þjóðareign. Um það segir í fyrrnefndri bók (bls.
210):
„Það er ekki lengur um það deilt að fiskurinn í sjón-
um innan 200 mílna efnahagslögsögu Íslands er sam-
eign þjóðarinnar. Og það er heldur ekki lengur um það
deilt að eðlilegt er að eigandinn, þ.e.
þjóðin, eigi að njóta arðs af þeirri
eign og að þeir sem nýta þá eign eigi
að greiða gjald fyrir. Það eina sem
ekki hefur náðst sátt um er hvert
gjaldið skuli vera og hvernig það
eigi að meta.“
En það eru fleiri auðlindir í
þjóðareign en fiskurinn í sjónum.
Um það er fjallað í áliti auðlindanefndar Jóhannesar
Nordals, sem skilað var um aldamótin síðustu. Þar er
fjallað um vatnsafl í eigu þjóðarinnar, um auðlindir á
eða undir hafsbotni, um rafsegulbylgjur til fjarskipta
og það sem nefndin kallar umhverfisgæði og á þá við
„fjölbreytt safn náttúruauðlinda“.
Loks segir í áliti auðlindanefndar:
„Verði tekin upp gjöld af auðlindum í þjóðareign eins
og hér hefur verið lagt til mun það geta gefið umtals-
verðar tekjur. Margt mælir með því að hluti þeirra
gangi til að mynda sjóð, sem almenningur eigi aðild að
og varið yrði til að efla þjóðhagslegan sparnað og upp-
byggingu.“
Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins,
hefur ítrekað talað um slíkan þjóðarsjóð og fyrir
nokkru vakti Jón Baldvin Hannibalsson, fyrrverandi
formaður Alþýðuflokksins, athygli á því hvernig
Alaskabúar fara að. Þeir taka gjald fyrir nýtingu sam-
eiginlegra auðlinda, leggja í sjóð og senda íbúum
Alaska ávísun reglulega með hlutdeild þeirra í ávöxtun
þess sjóðs.
Alþingi hefur enn ekki tekizt að komast að niður-
stöðu – sem endurspeglar vilja þjóðarinnar – um með-
ferð auðlinda í þjóðareign.
Að rúmu ári fara fram þingkosningar og er engin
sérstök ástæða til að ætla að nýju þingi gangi betur.
Þess vegna er ástæða til að þjóðin sjálf fái að taka þær
ákvarðanir sem snúa að þessum sameiginlegu eignum
hennar. Og að um það verði kosið samhliða þingkosn-
ingum á næsta ári.
Þjóðin er enn í sárum. Með því yrði gert að þeim.
Tvö þung áföll á rúmum áratug
Síldin og ferðamenn eiga
eitt sameiginlegt. Hún
og þeir koma og fara.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Norðurlandaþjóðir eru með réttutaldar einhverjar hinar ágæt-
ustu í heimi. Þess vegna verðum við
hissa þegar við rekumst á dæmi um
hrottaskap eða lögleysur hjá þeim,
svo sem þegar 62 þúsund manns
voru gerð ófrjó, flestir án þess að
vita af því eða gegn eigin vilja, í Sví-
þjóð árin 1935-1975 eða þegar Norð-
menn settu í seinna stríði afturvirk
lög um, að skrásetning í nasista-
flokkinn norska væri glæpsamleg. Í
grúski mínu á dögunum rakst ég á
ótrúlegt dæmi.
Í stríðslok komust 250 þúsund
þýskir flóttamenn til Danmerkur
yfir Eystrasalt frá svæðum sem ver-
ið höfðu undir yfirráðum Þjóðverja
en Rússar voru að hertaka. Allt
þetta fólk, einnig börnin, var sett í
sérstakar búðir, umkringdar háum
gaddavírsgirðingum. Danska lækna-
félagið sendi frá sér tilkynningu um
að læknar myndu ekki hlynna á
neinn hátt að fólkinu og danski
Rauði krossinn neitaði að veita því
aðstoð. Þetta hafði þær afleiðingar,
að þessir flóttamenn, flestir alls-
lausir og margir vannærðir, dóu
unnvörpum, samtals um 13 þúsund
manns. Af þeim voru sjö þúsund
börn undir fimm ára aldri. Enginn
vafi er á því að langflest barnanna
dóu vegna þess að þau fengu enga
aðhlynningu lækna.
Fleira af þessu flóttafólki dó en
allir þeir Danir, sem féllu í seinna
stríði. Árið 2006 gaf danski sagn-
fræðingurinn Kirsten Lylloff út bók-
ina Barn eða óvinur? Umkomulaus
þýsk flóttabörn í Danmörku 1945-
1949 (Barn eller fjende? Uledsagede
tyske flygtningebørn i Danmark
1945-1949) þar sem hún rekur þessa
ljótu sögu. Auðvitað komu þýskir
nasistar fram af ótrúlegri grimmd í
stríðinu, þótt raunar væri framferði
þeirra í Danmörku ekki eins harka-
legt og víða annars staðar. En það
réttlætir ekki að níðst sé á umkomu-
lausum smábörnum. Samþykkt
danska læknafélagsins er með ólík-
indum.
Er siðmenningin aðeins þunn
skán utan á villimanninum? Breyt-
ast menn í nashyrninga þegar þeir
berjast við nashyrninga, eins og lýst
er í leikriti Ionescus?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Barn eða óvinur?