Morgunblaðið - 24.12.2020, Blaðsíða 60

60 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. DESEMBER 2020
Og hvað svo?
Kvennafriið olli sannarlega vit-
undarvakningu og sýndi samtaka-
mátt kvenna. Um 90% íslenskra
kvenna um allt land lögðu niður
vinnu og skópu viðburð sem vakti
heimsathygli og skipar nú sess í er-
lendum yfirlitsritum um kvenna-
sögu. Aftur á
móti fannst sum-
um baráttu-
konum sem lítið
hefði breyst.
Eftir kvenna-
frídaginn reynd-
ist ekki vera jarð-
vegur fyrir
áframhaldandi
þverpólitískri
samvinnu þeirra kvennahreyfinga
sem höfðu undirbúið og skipulagt
viðburðinn og var samstarfinu því
formlega slitið. Árið 1978 hélt Vil-
borg Dagbjartsdóttir því fram að
kvennafridagurinn hefði verið „geld-
ing fyrir hreyfingarnar“ og í sama
viðtali sagði önnur rauðsokka að
hann hefði snúist „uppí hátíðarhöld
og húllumhæ“, konur „fóru bara nið-
ur í bæ með krakkana sína eins og
þetta væri 17. júní. Það varð aldrei
nein barátta úr þessu.“ En Vilborg
hélt því fram að þótt dagurinn hefði
verið „ómarkviss, máttlaus og eigin-
lega bara skemmtiatriði“ hefði hann
verið mikilvægur því hann hefði opn-
að augu margra kvenna sem aldrei
höfðu tekið þátt í félagslegri aðgerð,
og það runnið upp fyrir þeim „að
þær voru afl, þær voru margar, þær
voru sterkar. Þær fundu að þær
gátu staðið saman.“
Árið 1980 spurði Morgunblaðið
nokkra einstaklinga hvað þeir hefðu
gert á kvennafrídaginn og hvað hefði
áunnist. Þar má sjá hvernig nokkrar
„venjulegar“ konur upplifðu daginn
og það sem á eftir kom. Sigríður Vil-
hjálmsdóttir félagsfræðingur taldi
kvennafríið hafa verið mikilvæga
stundarvakningu, bæði fyrir ein-
staka konur og kvenþjóðina í heild.
Langtímaáhrifin hefðu þó látið á sér
standa. Til marks um það hefði eng-
in breyting orðið á hlut kvenna í
tvennum alþingiskosningum sem
fram fóru á þeim fimm árum sem lið-
in voru. Þá væri verkaskipting
kynjanna innan og utan heimilis að
mestu óbreytt. Hún var þeirrar
skoðunar að konur gætu ekki lengur
firrt sig ábyrgð á mótun samfélag-
ins. Þar taldi hún stjórnmálaflokk-
ana mikilvægan vettvang og að hið
þverpólitíska Kvenréttindafélag
gæti þjónað sem lyftistöng. Unnur
S. Ágústsdóttir, formaður Banda-
lags kvenna í Reykjavík, sem fór á
fundinn og bjóst ekki við neinni
„opinberun“ orðaði upplifun sína
með þessum hætti:
Það kom rót á hug minn og margar
kynslóðir formæðra minna vöknuðu í
huga mínum. Hún móðir mín hafði
ekki kosningarétt þegar hun eignaðist
elstu börnin sín og ömmur mínar og
langömmur … Við höfum hlotið jafn-
rétti lögum samkvæmt og fögnum því,
en aðeins í orði, ekki á borði … Látum
nú reyna á hvort hugur fylgdi máli og
komum fleiri – mörgum konum inná
Alþingi og í sveitarstjórnir.
Deilt hefur verið um þá ákvörðun
að tala um kvennafrí frekar en
kvennaverkfall og hvaða áhrif það
hafði. Flestum ber saman um að
þátttakan hefði aldrei orðið jafn víð-
tæk ef talað hefði verið um „verk-
fall“. Því hefur hins vegar verið
haldið fram að með því að tala um
„kvennafrí“ hafi broddurinn að ein-
hverju leyti verið dreginn úr and-
ófinu og viðburðinum breytt úr
„femíniskri aðgerð í kvennaaðgerð.“
Þá vekur það athygli að fimm árum
síðar töluðu lykilmanneskjur eins og
Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir og El-
ísabet Gunnarsdóttir, sem báðar
áttu sæti í undirbúningshóp
kvennafrídagsins, kinnroðalaust um
„kvennaverkfall“ en ekki
„kvennafrí“.
Eitt af því sem kvennaár og
kvennafrí leiddi af sér voru fyrstu
íslensku jafnréttislögin, sem jafn-
framt voru fyrstu jafnréttislögin á
Norðurlöndum. Þau byggðu á lög-
um um Jafnlaunaráð frá 1973. Til-
gangur þeirra var að stuðla að jafn-
rétti kynjanna á öllum sviðum
samfélagsins. Þýðingarmesta skref-
ið í þá átt var að tryggja jafna mögu-
leika kvenna og karla til atvinnu og
menntunar og að kynin fengju sömu
laun fyrir jafnverðmæt störf. Þá var
kveðið á um að í skólum skyldi veita
fræðslu um jafnrétti kvenna og
karla. Lagt var bann við auglýs-
ingum sem gáfu tilkynna mismun
kynjanna, eða voru konum eða körl-
um til lítilsvirðingar. Loks var kveð-
ið á um tilurð og hlutverk Jafnréttis-
ráðs, en það var formlega skipað í
júlí 1976. Fyrstu jafnréttislögin
voru kynhlutlaus og þau innihéldu
ekki ákvæði sem heimiluðu jákvæða
mismunun, ólíkt því sem varð á hin-
um Norðurlöndunum þegar sam-
bærileg lög voru sett.
Varðandi langtímaáhrif kvenna-
frídagsins hefur einnig verið bent á
forsetaframboð og kjör Vigdísar
Finnbogadóttur fimm árum seinna
sem skilgetið afkvæmi þeirrar vit-
undarvakningar og samstöðu sem
þá skapaðist.
Sko mömmu, hún hreinsaði til
Áttundi áratugurinn var tími mik-
illa breytinga – ekki síst í vitund
kvenna um stöðu sína og réttindi og
þær margvíslegu hindranir sem við
blöstu á þeirri leið að verða fullgildir
þjóðfélagsþegnar. Í baráttunni fyrir
þeirri vitundarvakningu var Rauð-
sokkahreyfingin áberandi og ögr-
andi í málflutningi sinum. Hún var
hluti af nýju kvennahreyfingunni,
alþjóðlegri réttindabaráttu kvenna
sem spratt fram á sjöunda áratugi
aldarinnar og var í mikilli sveiflu á
þeim áttunda. Meginmarkmið
Rauðsokkahreyfingarinnar var að
vinna að fullkomnu jafnrétti karla
og kvenna á öllum sviðum þjóð-
félagsins. Til að svo mætti verða
hvatti hún konur til að notfæra sér
þau réttindi sem þær höfðu og vera
virkari þátttakendur í þjóðfélaginu.
Það hafði kvennahreyfingin í
landinu raunar gert frá því um alda-
mótin 1900, einkum þó frá og með
stofnun Kvenréttindafélags Íslands
árið 1907. Á það minnti Anna
Sigurðardóttir eftirminnilega á
fundi Rauðsokkahreyfingarinnar
1970 þegar hún sagði ekkert nýtt
koma þar fram nema hávaði og
rauðir sokkar! Þó hafði Anna sjálf
fáeinum árum fyrr hvatt ungar kon-
ur í Kvenréttindafélaginu til dáða og
meiri róttækni, Úurnar, sem nefnd-
ar voru í síðasta kafla. Umræður um
stöðu og hlutverk kvenna, uppeldi
barna og hlut feðra í uppeldi og
heimilishaldi fór sem fyrr fram á
síðum kvennatímaritanna, ekki að-
eins Forvitinnar rauðrar, heldur
einnig 19. júní og Húsfreyjunnar.
Þar var málflutningurinn tempraðri
enda skoðanir kvenna skiptar.
Hið pólitíska landslag breyttist þó
hægt. Í fernum alþingiskosningum
sem fram fóru á áttunda áratugnum
voru ávallt einungis þrjár konur
kjörnar. Þrátt fyrir kvennafæð á Al-
þingi náðust í gegn nokkur mikil-
væg mál sem tengdust stöðu
kvenna. Ber þar að nefna lög um
Jafnlaunaráð frá 1973, lög um
fóstureyðingar frá 1975 og lög um
jafnrétti og jafna stöðu kvenna og
karla frá 1976, og stofnun Jafn-
réttisráðs í kjölfarið.
Þá varð mikil aukning í menntun
og atvinnuþátttöku kvenna þótt
launakjör þeirra og réttindi sætu á
hakanum í skugga gamalla hug-
mynda um karlkyns fyrirvinnur og
konur sem íhlaupavinnukraft, sem
voru kallaðar út þegar bjarga þurfti
verðmætum en sendar heim þegar
samdráttur varð.
Mikilvægi áttunda áratugarins
fólst í vitundarvakningunni sem
rauðsokkur lögðu áherslu á. Þær
unnu ekki innan kerfisins á sama
hátt og kvennaframboðin gerðu síð-
ar – en voru áhrifamiklar þegar kom
að því að breyta umræðunni, breyta
hugarfari, yta fram nýjum hug-
myndum um fyrirkomulag hlutanna.
Sonur einnar rauðsokkunnar dró
þetta ágætlega saman: „Meðan við
róttæklingarnir þóttumst vera að
breyta heiminum þá gerðu mömmur
okkar það án þess að við tækjum
eftir því.“
(Tilvísunum er sleppt.)
Kvennafrí – og hvað svo?
Bókarkafli | Í bókinni Konur sem kjósa: Aldarsaga fjalla Kristín Svava Tómasdóttir, Ragnheiður Kristjánsdóttir, Erla Hulda
Halldórsdóttir og Þorgerður H. Þorvaldsdóttir um íslenska kvenkjósendur í eina öld. Titillinn vísar til kosningaréttarins en
einnig til þess hvernig konur sköpuðu sér rými til að móta eigið líf og samfélagið allt.
Kvennafrí Eftir kvennafrídaginn 24 nóvember 1985 spunnust umræður um það meðal baráttukvenna hvort dagurinn hefði skilað einhverju áþreifanlegu