Stefnir - 01.02.1979, Blaðsíða 18

naumast mikið betur en hugtakið
sætsúrber.
Ólafur Björnsson gerir sér ljóst,
að bók eins og hans verður seint
eða aldrei almenn lesning. En hún
gefur áhugamönnum góðan styrk og
er með lýsandi dæmum. En það eru
einmitt áhugamennirnir, sem hljóta
að leggja mestan skerf til opinberra
umræðna og þeim er því að mæta,
þegar glassúrhugtakafræðingarnir
koma til leiks.
Par sem stjórnmálalegt frelsi er
nokkuð, hlýtur þjóðin að greinast í
fylkingar. Slíkt er ekki afhinu vonda
eins og stundum er látið í veðri
vaka. Stjórnmál eru aðferðin til að
ná fram stjórnunarlegum niðurstöð-
um í slíku þjóðfélagi. Því eru þau
af hinu góða. Þess vegna er fárán-
legt, þegar. borið er lof á tiltekna
stjórnmálamenn og þeim hrósað fyrir
að láta ekki pólitíska afstöðu ráða
gerðum sínum. En það nægir ekki
að viðurkenna að stjórnmálastarf-
semi sé nauðsynleg í frjálsu þjóð-
félagi. (Marxismi er ekki stjórnmála-
stefna, heldur andstjórnmálastefna).
Hitt er ekki síður mikilvægt, að
leikreglurnar séu og ljósar og liggi
fyrir á skiljanlegu máli. Ella er ekki
hægt að gera neinar kröfur til þeirra
sem þátt taka í leiknum, kjósend-
anna. Bók Ólafs Björnssonar er gott
innlegg í heilbrigt stjórnmálalíf, því
hún leiðréttir mjög misvísun þeirra
pólitísku hugtaka, sem tíðust eru
notuð.
Öfgamenn Fylkingar-
innar í fararbroddi
Hverjar eru þrer megin stefnur
■ sem tekist er á um, á vettvangi
I stjórnmálanna?
I Aó áliti lýðræóissinna er hér um
I aö ræða tvaer meginstefnur. sem
■ allt frá þvi í fornðld hafa tekist á.
■ Annars vegar er þaö frjálshyRgjan
I or hins vegar alræðishyKgjan. 011
I svið menningarlifsins hafa speglað
■ átðkin milli þessara tveggja
meginstefna, svo sem heimspeki,
I tnimál og stjórnmál.
Hvað er
alræðishyggja?
Með því er átt við þjóðskipulag
þar sem ðllum megin þáttum
■ þjóðlifsins er stjórnað samkvæmt
I forskrift valdhafanna. Stjórn-
I málalegt einræði ríkir og efna-
I hagslífið er skipulagt af þeim sem
I með hið stjórnmálalega einræðis-
I vald fer. Hið stjórnmálalega og
I efnahagslega vald er allt á einni
I hendi. Stjórnvöld banna alla aðra
I stjórnmálastarfsemi en sina eigin
I og móta skoðanir fólks ekki ein-
I vörðungu i stjórnmálum heldur
I einnig á sviði lista, vísinda, trúar-
I bragða og raunar öllum sviðum
I mannlifsins. 011 mannréttindi eru
I þar að engu höfð.
Hvað býr að baki?
Þrjú meginatriði í hugmynda-
I fræðinni sem hleypa stoðum undir
I alla alræðishyggju nútímans eru
■ heildarhyggjan, þráttarhyggjan og
I söguhyggjan. Heildarhyggjan
Igerir rið fyrír að samfélagið sé
llífræn heild, sem hafi aameigin-
legra hagsmuna að gæta og af þvi
cr dregin sú ályktun að hagsmunir
log velferð heildarinnar aem sé það
I markmið sem að er keppt. Þrátta-
Ihyggjan leggur áberslu á and-
Istæðurnar innan samfélagsins og
Ibaráttuna milli þeirra. þannig að
Istéttarbarátta og átök milli þjóða
sé eins konar náttúrulögmál, sem
ekki verði breytt. Söguhyggjan
kennir að samfélagið lúti órofa
sðgulegum lögmálum sem mann-
legur vilji geti ekki haft áhrif á.
Ilvað er boðskapur
frjálshyggjunnar?
Frjálshyggjan leggur áherslu á
frjálsræði einstaklingsins til þess
að setja sér sin markmið og vinna
að framgangi þeirra, innan þeirra
takmarka sem sliku frelsi verður
að setja vegna tillits til annarra
borgara þjóðfélagsins. Frjáls-
hyggjan telur að það séu
ákvarðanir manna, byggðar á mati
á þvi hvað sé skynsamlegt og
æskilegt, sem ráði skipan og þróun
þjóðfélagsmála. Tjáningar- og
skoðanafrelsi ásamt dreifingu
valdsins i þjóðfélaginu tryggir svo
sem verða má hina hagkvæmustu
skipun og þróun þjóðfélagsmála.
óhjákvæmilega
alræði?
Ef við fyrst skoðum heildar-
hyggjuna, sem gerir ráð fyrir þvi
að það sem þjóni hagsmunum
heildarinnar sé hið æðsta mark-
mið sem keppa beri að, þá vaknar
sú spurning hverjir eiga að ákveða
Þ4T
Engum er til að dreifa nema
stjórnvöldum. Mat stjórnvalda á
þvi hverjir séu hagsmunir heildar-
innar, verður æðsta boðorð sem
allar siðferðisreglur og allt tillit
til einstaklingsóska þeirra og
þarfa beri að víkja fyrír. Alræðis-
stjórnarfar er 1 rauninni rökrétt
afleiðing heildarhyggju. Æðsta
skylda hvers þjóðfélagsþegns
verður þvi, að hlýða fyrirmælum
stjórnvalda um hegðun, sem að
þeirra mati er i aamræmi við
hagsmuni heildarinnar. En þetta
er einmitt fyrsta boðorð alræðis-
Auðun Svavar Sigurðfwon
hyggjunnar. Andstaðan við þetta
er einstaklingshyggjan, sem telur
að hamingja einstaklinganna og
fullnæging þarfa þeirra sé það
markmið er öðru fremur verði að
keppa að. Þetta skiptir mestu máli
fyrir velferð þjóðfélagsheildarinn-
„Skilyrðislaus hlýðni“
Söguhyggjan sem gerir ráð fyrir
órofa sögulegum lögmálum leiðir
til lokaðs þjóðfélags sem grund-
vallast á fyrirfram ákveðnu kerfi
(sögulegum lögmálum), sem ein-
staklingurínn verði skilyrðislaust
að hlýða og haga atferíi sínu eftir
þvf.
I Frjálshyggjan afneitar öllum
slikum logmálum. Soguhyggjan
leiðir til þess að einstaklingarnir
geti ekki borið neina ábyrgð á
gerðum sínum. Það sem er stað-
reynd og þaö sem samkvæmt
hinum sögulegu lögmálum er
óumflýjanlegt, fullnægir kröfum
sannleika og réttlætis. Þar með er
f rauninni öllu siðgæði, réttlætis-
og ábyrgðartilfinningu varpað
fyrir róða. Sá sem stuðlar að hinni
sögulegu nauðsyn þarf ekki að
vanda meðulin af þau eru i þágu
markmiðsins. Og afleiðingin er sá
raunveruleiki sem birtist okkur í
Gulag, Auswiti og þjóðarmorðum
Pol Pots í Cambodiu.
Einstaklingurinn
er réttlaus
Greina má á milli ,hægri“
alrafðishyggju (nazista—fasisma)
og .vinstri" alræðiahyggju
(kommúnisma). Hugmyndafræði
beggja byggir á sömu megin
atriðum (þ.e. heildarhyggju,
þráttarhyggju og söguhyggju) þótt
áherzlurnar séu mismunandi, þá
er ágreiningur þeirra meira orða-
val en efnisatriði.
í þeim ríkjum þar sem nazistar
eða kommúnistar hafa öðlast
óskoruð völd, hefur i öllum til-
fellum verið komiö á alræði.
Skýringin liggur f hinni sameigin-
legu hugmyndafræði þeirra. Hið
sameiginlega er fyrst og fremst
heildarhyggjan, að það sé heildin
— rfkið, kynflokkurinn eða stéttin
— sem sé það sem máli skipti f
mannlegu samfélagi, en ein-
staklingurinn eigi hvorki rétt né
hafi tilgang nema sem hlutj af
heildinni.
Samstaða með hryðju-
verkamönnum
Hér að framan hefur verið gerð
grein fyrir þeim megin stefnum
sem takst á i stjórnmálunum. En
koma þessi átök fram í háskólan-
um ef svo, hverjir eru fulltrúar
þeirra? Ekkert vafamál er að svo
Vaka, félag lýðræðissinnaðra
stúdenta er og hefur verið fulltrúi
frjálshyggjunnar og haft innan
sinna vébanda stúdenta úr Ollum
lýðræðisflokkunum. Fulltrúar
alræðishyggjunnar meðal
stúdenta eru að vísu færri en
menn skyldu ætla. En með skipu- |
lagðri og markvissri baráttu hcfur |
þeim tekist að ná gifurlegum
áhrifum i stúdentaráði. Ef einhver |
skipulögð stjórnmálahreyfing, sem
býður fram til Alþingis, háir
skipulega stjórnmálastarfsemi I
innan Háskólans, þá er það |
Fylkingin, samtök byltingarsinn-
aðra kommúnista. Vitað er að
stærsta .sellan" sem starfar í
Fylkingunni er .háskólasellan*.
Það er ekki tilviljun að efsti maður I
á lista Vinstri manna, bæði i fyrra I
og nú, sé í Fylkingunni og að I
Fylkingin eigi meirihluta í stjórn
Stúdentaráðs. Tengsl Vöku við |
Sjálfstæðisflokkinn byggir ei
ungis á persónutengslum, en el
skipulegri starfsemi flokksins in
an Háskólans.
Hið rétta andlit öfgamanna I
kemur í Ijós þegar þeir sýna I
samstööu með hryðjuverkamönn- I
um sem með pólitiskum ofbeldis-
verkum hefur tekist að stofna I
lýðræðinu i hættu. Hvaða samleið I
á lýðræðissinnaður stúdent með I
mönnum sem fella tillögu Vöku I
um fordæmingu stúdenta á morð- I
inu á Aldo Moro? Þessu verður I
hver lýðræðissinnaður stúdent að I
svara áður en hann greiðir a
kvæði i dag.
Auðun Svavar SigurðxNon. I
læknaneni.
vism Fimmtudagur 1. Júnl 197«
„DREIFING HAGVALDSINS
GRUNDVALLARFORSENDA
PERSONUFRELSIS”
— segir prófessor Olafur Björnsson
Nýlega er komið út ril eftlr
prúfessor ólaf BJörnsson sem
nefnlst Frjálshyggja og alræðis-
hyggja. Búkin er að sögn ólafs
hugsuð sem rit fyrlr almenning
og fyrst og fremst skrlfuð fyrir
þá sem hafa áhuga á stjúrnmál-
um og félagsmálum, en er ekki
hugsuð sem kennslubúk.
,,Þær skoðanir sem haldib er
fram I búkinni cru örugglega
umdeildar og hún er ekki hlut-
laus en ég leitaðist við að skrifa
bókina á hlutlsgan hátt, en það
er aö sjálfsögðu lesenda að
dxma um hvernig til hefur tek-
ist” sagði Olafur er rætt var við
hann um bókina.
Hvenær kom þér til hugar
að rita þessa bök?
Þaö var ekki endanlega af-
ráðiö að gefa þessa bók út I
þessari mynd fyrr en um ára-
mólin 1975-1976, en ég haföi þá
um langt skeið haft skyld verk
efni I huga
Skrifaðiröu bókina sem
hagfræðingur eða fyrr-
verandi stjórnmálamað-
ur?
Það eru allar greinar félags-
vlsinda teknar fyrir I bókinni og
efniö er ekki hagfrcöilegt nema
að nokkru leyti. Þaö má ef lil
vill segja aö menntun mln hafl
að nokkru leytl áhrif á efnið.
Hinn pólitlski áhugi minn
kann að hafa ráðið þvl, með-
fram, aö ég réöist I þetta. Þaö
sem fyrir mér vakti þð fyrst og
fremst var það. að þau sjönar-
mið sem sett eru fram I bókinni
gætu stuðlað að málefnalegri
umrcöu um grundvallaratriði
efnahags- og félagsmála en nú
tlðkast á vettvangi islenskra
stjórnmála.
Þú ræöst i að skilgreina
mörg hugtök i bókinni
sem álitið er erfitt að
fjalla um.
Eg álit. að ef maður getur
ekki skilgreint merkingu þeirra
oröa. sem notuö eru I umrxðu
um stjörnmál og. efnahagsmál
sé eins gott aö sleppa henni.
Er alræðishyggja úr sög-
unni á Islandi?
Niðurstaða mln I bókinni er
sú. að þeim sem opinskátt hylla
alræðisstjórnir, hvort heldur
þeim sem kenndar eru við hægri
eða vinstri stefnu, hafi fækkað
mjög. Astæöuna tel ég vera þá,
aö þessir menn viti nú meira en
áður. Vera má að hér sé um
„klókindi" að ræða, en ég held
þó að þeir einstaklingar sem
þannig hugsi séu mjög fáir, og
af þeim stafi engin hætta. Eg er
þeirrar skoðunar, að þeir sem
hér á landi kalla sig sósialista,
kommúnista eöa marxista að-
hyllist ekki alræði af þvl tagi
sem þekkist i Sovétrlkjunum og
lepprlkjum þeirra, nema e.t.v.
örfáir einstaklingar
Þetta er persónuleg skoðun
mln og kann að vera nokkuð
sem maöur hefur á tilfinning-
unni en á erfltt með að fjalla
frekar um.
Þú veltir því fyrir þér
hvort alræði öreiganna sé
timabundiö eða fram-
buðarf yrirkomulag.
Eg kemst aö þeirri niöurslööu
að ef horfið væri frá alræðinu
myndi það skerða mjög veldi
kommúnistaflokkanna. En I
Myndin er tekin af Olafi á
heimili hans. þar sem
hann heldur á hinni
nýútkomnu bók.
þessu sambandi er fjallað um
„Samrunakenninguna”. sem er
á þá leib að hagkerfi sóslalisku
og kapitalisku rlkjanna hafl tll-
hneigingu til að Ifkjast æ meir.
Hollenski Nóbelsverðlaunahaf-
inn Jan Tinbergen hcfur dregib
þá ályktun, að þróun efnahags-
mála stefndi I þá átt bæði I
sóslallsku og kapitallsku lönd-
unum, aö um eins konar milli-
stig milli sósialisma og kapital-
isma veröi ab ræöa Eg er hins
vegar ekki sanntruaður á þessa
kenningu.
Þú kemur inn á vig-
búnaðarkapphlaupið.
Telur þú hættu á
hernaðarárás Sovét-
manna á lýðræðisrfki
Evrópu?
Það er ljóst að nábyli Sovót-
manna vib lýöræbisriki 1 Evrópu
skapar þeim vandamál svo sem
I samskiptum þeirra viö lepp-
rlkin og þinnig innanlands
Spurningin er einna helst sú,
hvaba verði þeir vilja kaupa
frekari yfirráð I Evrópu. Og
svariö ræöst af þeim herstyrk
sem Vesturveldin hafa yfir að
ráða. Ef Vesturveldin standa
saman og fylgjast vel með mál-
um veröur að telja hættu á árás
litla. Mcðan það er mat Rússa
að herstyrkur vesturvcldanna
sé ekki minni en þeirra sjálfra,
er óllklcgt aö hætta sé á árás af
þeírra hálfu, en breytist það
mat verulega Vesturveldunum I
óhag, getur allt gertst
Segja má að þú kveöir
hugtökin hægri-vinstri f
stjórnmálum i kútinn.
Eg tel að þetta séu aöeins vlg-
orð sem hafa oröíð svo
óákveðna merkingu að þau séu
önothæf I alvarlegum umræðum
og beri þvl ab afleggja notkun
þeirra.
Það væri ekki úr vegi að
inna þig eftir skilningi
þinum á hugtökunum
frjálshyggja og alræðis-
hyggja.
Oröiðalræðishyggja er þýðing
á enska orðinu totaíitarianism,
en meö þvi er átt við þjóðskipu-
lag. þar sem öllum meginþátt-
um þjóðllfsins er stjórnað sam-
kvæmt forskrift valdhafanna
hverjir sem þeir eru. A stjórn-
málasviðinu rikir einræði og á
efnahagssviðinu eru allir
meginþættir efnahagsllfsins
skipulagðir af þeim sem fara
mcö hiö stjórnmálalega ein-
ræðisvald. A sviöi lista og vls-
inda marka stjórnvöld ákveðna
stefnu og banna allar þær
hreyfingar. á þeim sviöum. sem
þau telja, að fari I bága vib hina
mörkuðu stefnu.
Frjálshyggja mætti segja að
væri þýðing á orðinu libertari-
anism, sem leggur áherslu á að
einstaklingarnir eigi sjálfir að
ákveöa sin markmib og megi
framfylgja þeim ínnan tak-
marka þeirra leikreglna sem
alltaf verður að setja vegna til-
lits til annarra þjóbfélagsþegna
I formála bókarinnar
kemur fram að engin ný
grundvallarsjonarmið
séu sett fram i henni.
Þaö er alveg rétt, en hins veg-
ar kem ég fram meö ymislegt
sem ekki.er vlst aö hafi veriö
tengt saman áður. Eg vil nefna,
aö ég tengi stefnur kommúnista
og nasista við alræðisstefnu
fyrri tima og þá fyrst og fremst
einveldi þjðöhöfðingjanna
Hvaða atriöi leggurðu
höfuðáherslu á i ritinu?
Aö sú hætta. sem mann-
réttindum. og þá einkum per-
sónufrelsi, er búin, stafar ekki
frá þeim fáu einstaklingum sem
vinna markvisst að afnámi
þeirra. enda eru þeir íáir, held-
ur af þvl að menn gera sér ekki
Ijóst hverjar eru forsendur
mannréttinda. Grundvallarskil-
yrði. þess að menn njóti per-
sónufrelsis, er dreifing valdsins
I þjóðfélaginu og fyrst og fremst
drcifing hagvaldsins. Fræðilega
séð getur dreifing hagvaldsins
samrymst mismunandi eigna-
réttarskipulagi, jafnvel þjóö-
nýtingu. en I framkvæmd verð-
ur auðveldast að tryggja dreif-
ingu valdsins á grundvelli
einkaframtaks og séreignarétt-
ar til framleibslutækja
— BA —
18