Stefnir - 01.02.1979, Side 41

fyrirbyggja ómegð. 7) Búðsetuleyfi,
sem á seinni öldum nefndist þurra-
búðir eða tómthús. Búðsetumenn
framfleyttu sér og sínum með sjó-
sókn en höfðu engan búpening né
grasnyt. Af ákvæðunum um aðsetur-
leyfi og búðsetu verður ekki annað
séð en menn hafi að vissu marki
verið átthagabundnir hér á þjóð-
veldisöld og með búðsetuákvæðinu
hafi íslenskir bændur komið í veg
fyrir þéttbýlismyndun af ótta við
framfærslu búðsetufólks á harðind-
um. Niðurstaða ofantalinna er að á
þjóðveldisöld var hreppurinn sam-
ábyrgðarfélag.
Tekjustofn sveitarfélaga á þessum
tíma var fæði og klæði, sem bændur
létu í té og eftir að kristni var lög-
tekin tíund og sektir vegna helgi-
dagabrota. Stjórn hreppa var þrenns
konar. Hreppsfundir eða þing þar
sem tekin voru til meðferðar öll
mál, sem vörðuðu hreppinn. Hrepp-
stjórar eða sóknarmenn, sem voru
3 til 5 að tölu og kosnir voru á
hreppsfundi og skyldu þeir skipta
tíund og lögsækja menn vegna van-
skila á henni. Framkvæmdavaldið í
hreppsmálum hefur með tímanum
færst æ meira yfir í hendurnar á
sóknarmönnunum og virðist stjórn-
skipun hreppanna hafa verið full-
komnari en stjórnskipun þjóðveldis-
ins. Hreppadómur dæmdu svo í á-
greiningsmálum er risu út af málefn-
um hreppanna.
Hreppar 1281—1703.
Jónsbók og Manntalið 1703.
Með Jónsbók var hreppaskipunin
í landinu lögfest og öll ákvæði henn-
ar um sveitastjórnarmál féllu undir
Framfærslubálk, sem talar sínu máli
um hvaða hlutverk hreppum var
ætlað að gegna. í Jónsbók sagði að
stjórn og forsjá hvers hrepps skyldi
vera í höndum fimm hreppstjórnar-
manna.
Manntalið 1703 telur hreppstjóra
vera 670 og munu hreppar þá hafa
verið um 165 en þessi tala er líklega
fengin með því að telja þá sem
undirrituðu manntalið í hverjum
hreppi.
Eins og fyrr segir gerir Jónsbók
ráð fyrir því, að hreppurinn sjái fyrir
framfærslu, en verkefni þeirra urðu
fjölbreyttari er fram liðu stundir.
Frá árinu 1641 er til ýtarleg skrá
um embætti hreppstjóra og má hún
teljast undanfari erindabréfsins frá
1809. Skjalið er merkilegt fyrir það
að ríkisvaldið, þ. e. umboðsmenn
konungsvaldsins fela hreppstjórum
umboð sitt í þeim málum sem upp
eru talin. Hreppurinn var orðinn
handhafi framkvæmdavalds með
sterkt miðstjórnarvald sér til halds
og trausts. Upphaf þessarar umboðs-
veitingar hefur vafalaust verið skatt-
heimta fyrir konung, enda ekki öðr-
um til að dreifa því þeir voru best
kunnir efnahag hvers og eins vegna
innheimtu tíundar. Hagsmunir kon-
ungsvaldsins urðu þess, ásamt öðru,
valdandi að sýslumenn urðu með
tímanum yfirmenn hreppstjóra. Rík-
isvaldið seildist því æ meir inn á
vettvang sveitarstjórna í skjóli fjár-
heimtu.
Lögum samkvæmt átti stjórn
hreppa að vera óháð konungsvaldinu,
en varð í raun æ háðari því þegar
fram liðu stundir. Afgerandi at-
burður í þessari þróun voru siða-
skiptin en telja má annað þessu til
viðbótar, að hrepparnir glötuðu
smátt og smátt sjálfstæði sínu til
ríkisvaldsins og umboðsmanna þess.
1) Pað er grunneðli ríkisvaldsins að
færa út valdsvið sitt, jafnvel þó að
ekki sé eftir miklu að sækjast. 2)
Hreppstjórum og sýslumönnum hef-
ur ekki alltaf verið ljós greinarmun-
ur sveitarstjórnar og landsstjórnar.
3) Hreppstjórar munu oft hafa leitað
aðstoðar og ráða sýslumanns.
Hreppar 1703—1872. Frá Jarðabók
til Tilskipunar um sveitarstjórnamál.
Árið 1703 er látið skipta hér
vegna þess að með Jarðabókinni fást
í fyrsta skipti ítarlegar upplýsingar
um hreppa, fjölda þeirra, nöfn, land-
frðileg takmörk, o. fl. Á þessu tíma-
bili koma til sögunnar manntalsþing-
sóknir sem voru stjórnsýsluumdæmi
ríkisvaldsins. Oft féllu saman tak-
mörk hreppa og þingsókna en ekki
var það algilt. Jarðarmatsnefnd, sem
skipuð var 1800 átti að gera tillögur
um breytta hreppa- og þingsóknar-
skipun, svo og um kirkjusóknir og
mat á jörðum. Tillögur nefndarinnar
hlutu hvorki náð fyrir augum yfir-
valda né voru þær framkvæmdar
og voru hreppamörk því að mestu
óbreytt. Hreppsfundir skyldu haldn-
ir sem fyrr og nú tveir. Hreppstjóra-
embættið breyttist og samkvæmt
lögum skyldi hreppstjórinn kosinn
af hreppsbúum en þetta varð dauður
bókstafur því frá 1700—1809 skip-
uðu sýslumenn þá og amtmenn frá
1809 til 1872. Sjálfræði sveitarfélag-
anna var því að syngja sitt síðasta
á þessum tímabilum.
Á fyrsta tug 19. aldarinnar eru
hreppstjórar gerðir að embættis-
mönnum ríkisins. Árið 1809 var
samið sérstakt erindisbréf handa
hreppstjórum og fjallaði það eðli
sínu samkvæmt um hreppstjóraem-
bættið, réttindi þess og skyldur. Á
þessu tímabili hlutu fyrstu bæirnir
kaupstaðaréttindi — Reykjavík, Ak-
ureyri og ísafjörður. Tekjustofnar
sveitarfélaganna voru eftir sem áður
tíund, en útsvör komu í stað mann-
eldis og matargjafa og verkefni sveit-
arfélaga varð fjölþættara _en verið
hafði. Framfærsla varð þó eftir sem
áður aðalverkefnið en við bættust
fræðsluskylda, heilbrigðiseftirlit, o.
fl. Verkefnin voru orðin æði fjölþætt
og mörg og jafnframt fjölgaði em-
bættisverkum hreppstjóranna en
þeim var fækkað úr 3 til 5 í 1 til 2.
Sjálfræði sveitarfélaganna var endan-
lega afnumið á þessu tímabili. Þó
má segja að vottur af sjálfræði sveit-
arfélaganna gagnvart ríkisvaldinu
hafi varðveist í kaupstöðunum. I-
búar þeirra höfðu meira um stjórn
kaupstaðanna að segja en íbúar
hreppanna höfðu eftir 1809.
1872—1979. Tilskipun um sveitar-
stjórnarmál. - Sveitarstjórnir í nútíð.
Með tilskipun um sveitarstjórnir
frá 4. maí 1872 endurheimtu sveit-
arfélögin það sjálfstæði sem þau
höfðu smám saman misst og að fullu
1809. Einnig varð sýslan lögboðið
sveitarstjórnarumdæmi og fram kom
að sýslumenn höfðu allmikið að
segja um málefni hreppanna. Af-
skipti þessi höfðu stórvaxið 1732
og 1809. Stofnuð voru með tilskip-
unum sýslufélög sem í eru sveitar-
félög innan sýslnanna. Henni stjórn-
aði svo sýslunefnd.
Á þjóðveldisöld var sveitarfélagið,
hreppurinn framfærsluaðili, sem
skyldi tryggja afkomu bjargarlausra.
Frá 1281 til 1872 átti sér stað hæg-
41