Studia Islandica - 01.07.1982, Blaðsíða 22

20
Nútímamaðurinn yrkir til svörtu Venusar eins og Baude-
laire, og sveiflast andstæðnanna á milli, rótlaus og síleitandi.
Hann er frjáls en veit ekki hvernig harm á að nýta frelsi sitt.
Hugleiðingar Halldórs minna óneitanlega á kenningar Dos-
tóéfskís um manneðlið. Að dómi Dostóéfskís er maðurinn
klofinn á milh góðs og ills, guðs og djöfuls. Frelsið laðar
ýmist fram „engilhreinleikann“ í honum eða villimannleg-
asta djöfulskap. Andi hins rússneska skáldjöfurs birtist
greinilega í mnmælum Halldórs um hók sína Vefarann
mikla frá Kasmír. 1 þeirri sögu vildi hann „lýsa yfirgrips-
miklu sálarlífi, þar sem grein er gerð fyrir sveiflmn, sem
leika alt milli engildóms og djöfulskapar.“18 Steinn Elhði
lýsir einmitt þessari nútímalegu manngerð þegar hann segir
um sjálfan sig:
Ég er lifandi líkanmíng þeirrar manntegundar sem séð hefur dagsins
ljós síðustu tíu, tólf árin, en aldrei var áður til: íslenskur vesturevrópu-
maður af anda þeirrar tíðar sem sett hefur mannkynssöguna í gapa-
stokldnn, hugsun mín frjáls einsog hjá manni sem hefði rignt úr
stjömunum í ágúst árið 1914 .. ,19
Ritdeila Sigurðar Nordals og Einars Kvarans á árunum
1925—27 er merkileg heimild um árekstur tveggja tíða.
Sjálfrn skilgreindi Nordal deiluna sem „ágreining tveggja
kynslóða“.20 Einar Kvaran var mótaður af heimssýn 19.
aldar en Nordal boðaði hugmyndir sem spruttu upp sam-
hliða þróun borgaralegs samfélags hér á landi. Að dómi
Nordals þurfti nútímamaðurinn nýrrar og frjórrar hug-
myndafræði við til að fylla tómarúmið sem guðir hðins
tíma skildu eftir sig. 1 einni af greinum sínum komst hann
svo að orði um vitundarlíf hins nýja manns:
Persónan hefur klofnað. Meim vita ógrynnin öll, sem aldrei verður
lifandi þáttur í breytni þeirra. Hugsunin fer sinar leiðir, leikur sér í
ábyrgðarleysi að háleitum hugsjónum og skaðvænum skoðunum, hverj-
um innan um aðrar. Það er ekki furða, þótt menn geti orðið áttavilltir
og viti ekki upp né niður í sjálfum sér.21
Nútímamaðurinn verður að gera orð Keyserlings að siðferð-
ishugsjón sinni: Wir mússen wieder ganz werden. Vér þurf-