Læknablaðið - 01.03.2021, Blaðsíða 9

L ÆK N A BL AÐIÐ 2021/107 121
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Rafn Benediktsson
Prófessor, læknadeild
Háskóla Íslands
Yfirlæknir innkirtlalækninga
Landspítala Fossvogi
rafnbe@landspitali.is
Ofþyngd þjóðar –
hvað getum við gert?
Rafn Benediktsson
Cand Med PhD FRCPE
Professor, University of Iceland
Head of Endocrinology
Landspítali - The National
University Hospital of Iceland
Fæstir geta snúið við einir og
óstuddir og ráðleggingar um
„heilbrigðan lífsstíl“ leysa
sjaldnast málið. Það þarf
eitthvað miklu meira.
doi 10.17992/lbl.2021.03.624
Algengi offitu hefur aukist verulega á Íslandi á
undanförnum áratugum. Er nú svo komið að við
trónum á toppi OECD-landanna.1 Ástandið er ekki
bara slæmt hjá fullorðnum heldur er offita einnig
vaxandi vandamál hjá börnum. Það hefur reyndar
lengi verið varað við þessu og fagfólk bent á nauðsyn
þess að bregðast við áður en í óefni væri komið. Það
hefur greinilega litlu skilað – en hvað getum við
gert?
Stjórnvöld þurfa að gera eitthvað núna. Offita
er alvarlegur sjúkdómur sem þarf að horfast í augu
við. Offita hefur í för með sér erfiða og kostnaðar-
sama fylgikvilla. Aukið álag á stoðkerfi er einfalt að
skilja en líkur á sykursýki aukast einnig, sem og á
háþrýstingi, blóðfituröskun og kransæðasjúkdómi.
Ótímabær dauði er líklegri. Þetta er að verulegu
leyti hægt að koma í veg fyrir með forvörnum og
jafnvel þó fólk sé þegar orðið allt of þungt er hægt
að bregðast við og bæta lífslíkur – setja sykursýki í
sjúkdómshlé.
Erfðir eiga drjúgan þátt í því að stýra fólki í átt að
ofþyngd og munar þar mest um þætti er lúta að okk-
ar hegðun, matarlyst og fullnægju.2 Þess vegna eru
forvarnarkerfi sem taka snemma á þessum atriðum
svo gagnleg en dæmi er Heilsuskólinn á Barnaspít-
alanum.3 Hin hliðin á faraldrinum er síðan ofgnóttin
og orkuframboðið sem við búum við.
Stjórnvöld hafa á undanförnum áratugum gert
ýmislegt en greinilega alls ekki með nógu ákveðnum
hætti. Enn er ekki búið að hrinda í framkvæmd mik-
ilvægum þáttum sem nefndir voru í aðgerðaáætl-
un4 frá árinu 2013 og sumt eins og sykurskatturinn
hefur verið lagt af vegna skammsýni og þrýstings
frá hagsmunaaðilum. Fjölfagleg sérfræðiúrræði sem
gætu starfað á milli heilsugæslu og sjúkrahúsþjón-
ustu hljóta ekki brautargengi.
Hvað gerir fólk í vanda þá? Við vitum að fæstir
geta snúið við einir og óstuddir og almennar ráð-
leggingar um „heilbrigðan lífsstíl“ leysa sjaldnast
málið. Það þarf eitthvað miklu meira. Í aðgerða-
áætluninni frá 2013 var talað um þekkingarteymi sem
hægt væri að leita til með alvarlegustu tilfellin. Það
hefur ekki enn verið stofnað – þetta efsta þjónustu-
stig er raunar í óreiðu og á meðan grípur fólk það
sem er einfaldast – kaupir sér skurðaðgerð hér heima
eða erlendis þar sem undirbúningur og eftirfylgd er
stundum lítil sem engin. Við vitum að skurðaðgerðir
virka, þær lengja líf og setja sykursýki í hlé. En þær
henta ekki öllum og þær eru ekki allar eins. Hvað
kostar þetta þegar upp er staðið?
Aðgerðirnar virka að hluta vegna breytinga
á frásogi næringarefna sem getur leitt til seinni
tíma vanda og að leysa það lendir þá á lítt undir-
búnu heilbrigðiskerfi okkar. Stóran hluta árangurs
skurðaðgerðanna má raunar rekja til breytinga á
hormónajafnvægi líkamans – sem eru þá óaftur-
kræfar. Þessi hormón eru sum til sem lyf en vegna
kostnaðar setja yfirvöld hér ýmsar hömlur á ávísun
þeirra þó erlendar klínískar leiðbeiningar setji þessi
lyf mjög framarlega í goggunarröð lyfjameðferðar
við til dæmis sykursýki af tegund 2. Takmarkanir
yfirvalda hér þýða að við ávísum minna af þessum
lyfjum en frændur okkar Norðmenn. Til að komast á
par við Dani hefðum við þurft að ávísa um 70-100%
meira en við gerðum á árunum 2015-2019 (upplýs-
ingar frá Embætti landlæknis).
Virk og ágeng íhlutun án lyfja í heilsugæslu er
síðan ónýtt en mjög árangursrík
leið til að setja sykursýki í hlé5
en inngripið þarf að vera mun
skipulagðara og ákveðnara en al-
menn fræðsla um heilbrigðan lífs-
stíl. Þessi leið kallar á fjölfaglega
aðkomu. Efsta stig þjónustunnar er
þannig í raun stjórnlaust og mikil-
vægt að koma reiðu á það. Stofnun
þekkingarteymis eins og til stóð fyrir 8 árum gæti
verið hluti af því. Þá þarf að tryggja þar aðkomu til
þess bærra fagaðila þannig að þau úrræði sem í boði
eru nýtist á sem skynsamlegastan hátt fyrir einstak-
linginn sem og þjóðfélagið.
Obesity of a Nation -
what can we do?
Heimildir
1. OECD/European Union. Health at a Glance: Europe 2020: State of
Health in the EU Cycle, OECD Publishing, París 2020.
2. Herle M, Smith AD, Kininmonth A, et al. The Role of Eating
Behaviours in Genetic Susceptibility to Obesity. Curr Obes Rep 2020;
9: 512-21.
3. Barnaspítali Hringsins, Heilsuskóli Barnaspítalans. landspitali.is/
sjuklingar-adstandendur/deildir-og-thjonusta/heilsuskoli-barnaspital-
ans/ - febrúar 2021.
4. Embætti landlæknis. Aðgerðaáætlun til að draga úr tíðni offitu.
stjornarradid.is/media/velferdarraduneyti-media/media/Rit_2013/
Adgerdaraaetlun-til-ad-draga-ur-tidni-offitu.pdf - febrúar 2021.
5. DiRECT Study Team, The Diabetes Remission Clinical Trial (DiRECT).
directclinicaltrial.org.uk/ - febrúar 2021.