Arkitektúr og skipulag - 01.06.1989, Qupperneq 48

ISLENSKIR BYGGINGAMENN I
VESTURHEIMI Fyrri hluti
HÖF: ÞORMÓÐUR SVEINSSON
Þormóður Sveinsson er arkitekt frá L.T.H. í Lundi. Hann
stundaði framhaldsnám í Kanada. Hann starfar sem arkitekt í
Reykjavík.
Með komu íslendinga til Manitoba árið 1875 og búsetu
þeirra við Winnipegvatn og í Winnipeg má segja að
bygg-ingarsaga þeirra í Vesturheimi hefjist. Saga
þeirra í Manitoba er að sjálfsögðu nátengd landnemasögunni
og þeim lífskjarabótum sem innflytjendumir stefndu a ð í
Winnipegborg og gerðu byggingaframkvæmdir og verk-
takastarfsemi að starfsvettvangi sínum um lengri eða skemmri
tíma.
Að sjálfsögðu verður ekki unnt að gera slíkum efnisbálki full
skil í grein sem þessari, til þess er hann of viðamikill og mun
verða stiklað á nokkuð stóru. Fæstir núlifandi Islendingar hér
á landi gera sér grein fyrir hversu stórt og viðamikið starf
þessir menn unnu á sínum tíma. Margar bækur og greinar hafa
verið skrifaðar um bókhneigð og skáldskap þessarar þjóðar og
hátt er haldið á lofti fróðleiksþorsta og menntunarþörf Islend-
ingsins, bæði hér á landi og vestanhafs. Það sést m.a. gleggst
í hinu séríslenska fyrirbæri minn-ingargreinum, þar sem næst
á eftir andlegum eiginleikum s.k. verklegir eiginleikar eru
taldir upp. Þetta gæðamat á persónulegum einkennum virðist
fylgja Islendingum hvar sem er í heiminum, enda hefur vestur-
íslenskum skáldum og öðrum andans mönnum miklu frekar
verið hampað en þeim mönnum sem í svita síns andlits skópu
sér framtíð í nýju og framandi landi.
Við athuganir mínar á vestur-íslenskum byggingameisturum,
þá má segja að þær hefjist vegna forvitni minnar á þeim
mönnum sem stóðu á bak við öflugt félags-, útgáfu- og kenns-
lustarfíslendingaíWinnipeguppúraldamótum. Hvaðankom
hluti af fjármagninu sem stóð að blaða- og bókaútgáfu?
Peningarnir sem lagðir voru fram til stofnunar Eimskipafélags
Islands? Vænar fjárfúlgur sem sendar voru til Islands vegna
sjóslysa? Fjármagn sem lagt var fram til stofnunar
prófessorsstöðu í íslensku og íslenskum fræðum við Manito-
baháskóla? Stórhluti þessafjármagnskom úrröðum bygginga-
manna og verktaka, sem var ljóst að til að halda íslenskri tungu
og bókmenntum á lofti þarf fé og þess þarf að afla og það gerist
ekki með íslenska tungu og bókmenntahneigð sem eina
veganestið, því hingað til hafa fáir ef einhverjir orðið ríkir á
veraldlega vísu af íslensku tungutaki einu saman.
Byggingarsaga íslendinga í Vesturheimi er nátengd
uppbyggingu Winnipegborgar. Það er því nauðsynlegt að
dvelja örlítið við landfræðileg og söguleg einkenni borgar-
innar. Landfræðilega er borgin staðsett um það bil á miðju
meginlandi Norður-Ameríku og á svipaðri breiddargráðu og
Frankfurt í Vestur-Þýskalandi. Hún erá mótum tveggja fljóta,
eða þar sem Assiniboineriver rennur úr vestri í Red-river. Hið
46
Dæmigert millistéttarheimili upp úr aldamótum.Enn skal bent á bil milli húsa
síðarnefnda kemur að sunnan, af sléttum miðríkja Ban-
daríkjanna og rennur til norðurs í Winnipegvatn. Mönnum
forvitnum um ömefni skal það upplýst, að orðið Winnipeg
mun komið úr indíánamáli og þýðir óhreint vatn. Veðurfarslega
er svæðið gjörólíkt Islandi, meginlandsloftslag ríkjandi með
köldum vetrum og hlýjum summm. Landfræðilega eru gresjur-
nar miklu ríkjandi og hæðarmunur hverfandi á íslenska vísu.
Þaðvoru því mikil viðbrigði fyrir fyrstu landnemana sem
komu til Manitobafylkis frá íslandi í lok síðustu aldar. Á þeim
tíma var Winnipegborg lítið annað en þorp. íbúafjöldi var um
5000 í kringum 1880, ekki ósvipað og í Reykjavík (7600 íbúar
1902).
Hverjir voru svo möguleikar févana innflytjenda um alda-
mótin, ef þeir hneigðust ekki til búskapar? Margir þeirra sneru
sér að viðskiptum í einhverri mynd er fram liðu stundir, en
margur innflytjandinn mun hafa byrjað atvinnuferil sinn í
hinum nýju heimkynnum við snjómokstur og eldiviðarsölu.
Einnig skapaðist sú hefð meðal Vestur-íslendinga að þeir sem
fyrir voru og höfðu komið sér fyrir atvinnu- og húsnæðislega
séð réttu þeim nýkomnu hjálparhönd. Smám saman er menn
höfðu nurlað saman sparifé og höfðu jafnvel til að bera
einhverja iðngráðu var hafist handa. Land var ódýrt, nóg var
vinnuaflið og viljinn mikill. Frumhvatinn að byggingar-
framkvæmdum Islendinga mun hafa verið þörfin fyrir þær til
handa eigin fjölskyldu. Brátt varð mörgum ljóst að unnt var að
hagnast verulega á sölu fullbúins húsnæðis og fara langt með
að byggja tvö ný hús fyrir söluverð þess fyrsta, slík var
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG