Arkitektúr og skipulag - 01.09.1990, Qupperneq 36

Hin góöu lífskjör á íslandi hafa til
skamms tíma aö mestu leyti byggst á
fiskveiðum. En svipull er sjávarafli og það
höfum við íslendingar oft reynt í miklum
sveiflum í okkar efnahagslífi. Að auki
höfum við að undanförnu þurft að setja
fiskveiðum okkar mörk vegna minnkandi
fiskistofna og allt bendir til að svo muni
verða um ókomna framtíð.
Undanfarna áratugi hafa menn í
auknum mæli beint sjónum sínum að hinni
miklu orku sem hér rennur óbeisluð til
sjávar eða er innibyrgð í jörðu niðri. Þar
eigum við náttúruauðlindir sem geta gefið
tekjur og stuðlað að bættum lífskjörum á
íslandi. Fyrstu skref í þessa átt voru stigin
á 7. áratugnum með byggingu Búrfells-
virkjunar og Álversins í Straumsvík sem
hófu starfsemi 1970. 1968 hafði Kísiliðjan
við Mývatn verið tekin I notkun, en þar er
hitaorka notuð til að vinna kísil af botni
Mývatns. Síðan komu Sigölduvirkjun og
Járnblendiverksmiðjan á Grundartanga.
Ýmsar ytri aðstæður hafa valdið því að ekki
hefur enn orðið áframhald á uppbyggingu
orkufreks iðnaðar hér á landi. Þar veldur
mestu um að hörð samkeppni ríkir meðal
þeirra þjóða sem hafa yfir orku að ráða. Af
þjóðum í þessum heimshluta hafa Kanada-
menn dregið til sín flest verkefni á þessu
sviði á undanförnum árum.
Uppbygging orkufreks iðnaðar hefur
orðið heiftarlegt pólitískt deiluefni á íslandi.
Það á auðvitað sinn þátt í því einnig að
lengra hefur ekki verið gengið á þessari
braut. Aðaldeiluefnið hefur að sjálfsögðu
verið eignaraðild erlendra fyrirtækja að
stóriðjuverum hér á landi. Rök fyrir þeirri
stefnu hafa verið þau að við eigum nóg
með þær fjárfestingar sem fylgja
orkuverunum. Verksmiðjurnar kosta mikið
fé í uppbyggingu og reynslan sýnir að sá
rekstur er áhættusamur og skynsamlegast
fyrir íslendinga að taka sem minnsta
áhættu, en afla okkur tekna með raf-
magnssölu, sölu á vörum og þjónustu og
með skattlagningu.
í hinum pólitísku deilum hafa önnur
atriði einnig verið dregin inn í umræðuna.
Ef menn t.d. kynna sér deilurnar um Álverið
í Straumsvík má sjá að þeirri verksmiðju
voru fluttar miklar hrakspár. Mengun átti
að verða mikil frá verksmiðjunni og raunar
leggja í auðn stór svæði í kringum hana.
Því var haldið fram að slíkar verksmiðjur
væru í eðli sínu láglaunafyrirtæki og í því
sambandi vitnað til þess sem þekktist er-
lendis. Þá var talið að rafmagnsverð væri
alltof lágt og myndi íþyngja landsmönnum
verulega. Þessi umræða var síðan
endurtekin þegar deilt var um
Járnblendiverksmiðjuna.
Reynslan hefur sýnt að þessar
hrakspár hafa ekki staðist. Mengun frá
þessum verksmiðjum hefur ekki orðið til
tjóns. Þær hafa reynst vinsælir og
eftirsóttir vinnustaðir og launagreiðslur í
hærra lagi. Tekjur af rafmagnssölu til
ÍSALS hafa þegar greitt þann hluta
Búrfellsmannvirkja sem iðjuverið notar.
Eftir 5 ár verða öll mannvirkin uppgreidd
með tekjum frá Álverinu í Straumsvík. Þá
er átt við Búrfellsvirkjun, Þórisvatnsmiðlun,
báðar Búrfellslínurnar, Straumsvíkurlínu,
spennistöðina við Geitháls og gasafls-
stöðina í Straumsvík. Þetta hefur m.a. leitt
til þess að rafmagnsverð til almennings hér
á landi hefur farið ört lækkandi á síðustu
árum og mun enn lækka. Virkjanirnar
malaokkurgull.
Þessi reynsla kennir okkur að við
íslendingar eigum að halda áfram á sömu
braut. Það er athyglisvert að þrátt fyrir
góða reynslu okkar af þeim verksmiðjum
sem fyrir eru virðist gamla umræðan vera
að endurtaka sig vegna þeirra stóriðju-
framkvæmda sem nú eru til athugunar. Öll
gömlu rökin eru endurtekin þó að reynslan
kenni okkur annað. Auðvitað ber ýmislegt
að varast á stóriðjubrautinni. Frá sjónar-
miði þeirra sem hugsa öðrum fremur um
arkitektúr og skipulag eru nokkur atriði sem
huga þarf að. Staðsetning, sambúð við
landið, umhverfismál og tengsl við byggða-
stefnu eru atriði af þeim toga. Verða þeim
nú gerð nokkur skil hér á eftir.
Hvert stóriðjuver kallar á nýjar
framkvæmdir í orkumálum og við undir-
búning þeirra koma til athugunar þau atriði
sem um getur hér að framan. Á vegum
Landsvirkjunar hafa allmargir virkjunar-
kostir verið rannsakaðir og virkjanir verk-
hannaðar. Hefur í þeim efnum verið byggt
á grundvallarrannsóknum Orkustofnunar.
Segja má að til sé allglöggt yfirlit yfir alla
virkjunarmöguleika vatnsorku á íslandi og
hefur þá verið tekið fullt tillit til
náttúruverndarsjónarmiða.
Það eru auðvitað fyrst og fremst
tæknilegar og fjárhagslegar ástæður sem
valda því hvar orkuverin eru staðsett. Með
pólitískum ákvörðunum er unnt að breyta út
frá því. Það var gert þegar ákveðið var að
byggja Blönduvirkjun og þeim rökum þá
m.a. beitt að rétt væri að byggja stórvirkjun
„utan eldvirkra svæða”. í raun voru það
byggðasjónarmið sem þá réðu, en
stækkun Búrfells var vafalaust hagstæðasti
virkjunarkosturinn þá.
Nú eru líkur á að Landsvirkjun standi
frammi fyrir því verkefni að afla raforku fyrir
200 þús. tonna álver. Áætluð raforkuþörf
slíkrar verksmiðju er um 2900 GWh. á ári
og aflþörf um 340 MW. Reiknuð hefur
verið út ódýrasta uppbyggingarröð virkjana
sem völ er á til að mæta þessari orkuþörf.
Á meðfylgjandi mynd má sjá hvaða virkjanir
þar er um að ræða og í hvaða tímaröð.
Virkjanirnar eru auk Blöndu: Stækkun
Búrfells, stækkun Blöndulóns,
Fljótsdalsvirkjun, stækkun Kröflu, Nesja-
vellir (tveir áfangar). Að mínu mati kemur
ekki annað til greina en að fylgja ódýrustu
virkjanaröðinni. Það á heldur ekki að valda
neinum stjórnmálalegum eða byggða-
pólitískum vandræðum, því að dreifing
þessara framkvæmda um landið er eins
heppileg og frekast er mögulegt.
Frá sjónarmiði náttúruverndar eru allir
virkjunarkostir ásættanlegir. Gera verður
einnig ráð fyrir að Landsvirkjun haldi áfram
að ganga frá virkjunum og virkjanasvæðum
þannig að mannvirkin falli sem best að
umhverfinu. Landsvirkjun hefur haft
arkitekta með í ráðum um skipulag
virkjunarsvæða og útlit mannvirkja. Lista-
menn hafa fengið tækifæri til að setja svip
á mannvirkin og nágrenni þeirra. Jafnframt
hefur Landsvirkjun varið miklu fjármagni til
uppgræðslu og annarra umhverfismála.
Virkjanaframkvæmdirnar hafa þannig orðið
til að auka gæði landsins og hafa fyllilega
samræmst ýtrustu kröfum okkar um
umhverfisvernd.
Þegar staðsetja á stóriðjuver og huga
að sambúð þeirra við landið og umhverfið
koma upp mun fleiri álitamál en varðandi
orkuverin. Byggðastofnun hefur gert ýmsar
athuganir á áhrifum stóriðju á búsetu og
vinnumarkað, en áður hafði svokölluð
staðarvalsnefnd gert ýmsar athuganir á
æskilegri staðsetningu stóriðju á landinu og
þá miðað við mismunandi stærð iðjuvera.
Nýjasta athugunin sem birst hefur er grein-
argerð um könnun á áhrifum nýs álvers á
höfuðborgarsvæðinu, í Eyjafirði eða
Reyðarfirði. Sú greinargerð fylgdi frum-
varpi til laga um raforkuver (breyting á eldri
lögum) sem Alþingi hafði til meðferðar á s.l.
vori. Sams konar greinargerð mun hafa
verið unnin fyrir Keilisnes, Hvalfjörð og
Þorlákshöfn, en hún hefur ekki verið birt. í
fyrrnefndri greinargerð kemur m.a. fram að
þegar 200 þús. tonna álver er fullbyggt
muni starfa þar 645 menn. Jafnframt að
mannaflanotkun við byggingu álvers og við
virkjanaframkvæmdir fari hæst í rúmlega
1600 ársverk árin 1992 og 1993. Starfsemi
þessi mun því hafa mikil áhrif á þeim stað
þar sem stóriðjuver verður byggt og því er
skiljanleg sú keppni sem upp er komin milli
byggðarlaga um að fá slíka starfsemi til sín.
Þegar þessi grein er rituð liggja ekki
34