Arkitektúr og skipulag - 01.09.1990, Blaðsíða 44

UMHVERFISVERND
og alþjóðleg samskipti
GUNNAR G. SCHRAM
professor
Engin þjóð býr ein í heiminum. Allar
eiga þær afkomu sína og hagsæld að
einhverju leyti undir samskiptum við aðrar
þjóðir. í þessum línum verður vikið að
umhverfisvernd og að því hverju máli
samvinnan við aðrar þjóðir skiptir í því efni.
Þær hættur sem stafa að umhverfinu
eru mönnum nú miklu Ijósari en var fyrir
fáeinum áratugum. Hér á landi hefur
vakningin í þessum efnum raunar átt sér
stað á síðustu árum. Það sést best af því
að ekki eru nema fjögur ár síðan fyrsta
heildarlöggjöfin um varnir gegn mengun
hafsins var sett hér á landi - og er þó hafið
okkar helsta auðsuppspretta. Nú eru
umhverfismálin orðin ofarlega á listanum
yfir forgangsmál þjóðarinnar. Okkur hefur
skilist að þótt landið sé stórt og það
strjálbýlasta í álfunni eigum við þó við hinn
sama umhverfisvanda að etja og stærri
þjóðir.
Engin þjóð getur fengist viðumhverf-
ismál sín upp á eigin spýtur. Það stafar
einfaldlega af því að mengun og önnur
skaðleg umhverfisáhrif virða ekki
manngerð landamæri. Af því leiðir að
árangur í umhverfisvernd einnar þjóðar
byggist oftast á samvinnu við aðrar þjóðir.
Alþjóðasamvinna er því miklu
mikilvægari á þessu sviði þjóðlífsins en
mörgum öðrum. Við íslendingar erum þar
engin undantekning, þótt við byggjum
eyland norður í miðju Atlantshafinu.
VERNDUN HAFSINS - SAMVINNA
ÞJÓÐA
Það gegnir að vísu nokkurri furðu hvað
það tók þjóðir heims langan tíma að átta
sig á þeirri staðreynd að umhverfisvandi
einnar þjóðar verður oft á tíðum ekki leyst-
ur nema í samvinnu við aðrar þjóðir. Gott
dæmi um það er hafið, sem lengst af hefur
verið alþjóðlegt svæði utan tiltölulega
þröngrar landhelgi. Það var ekki fyrr en
1954 að fyrsti alþjóðasamningurinn var
gerður til þess að koma í veg fyrir mengun
hafsins - til þess að „fyrirbyggja óhreinkun
sjávar af völdum olíu”, eins og hann heitir.
Við íslendingar gerðumst fljótlega aðilar að
þessum samningi eins og sjálfsagt var.
Hér var fyrsta skrefið stigið og þjóðirnar
voru fljótar að átta sig á því að hér var
fundin rétta leiðin: gerð samninga til
verndar sameiginlegu umhverfi mannsins,
þar sem þær skuldbinda sig til að virða
ákveðin hættumörk og forðast mengun
lofts, lagar og lands. Ég nefni hér fyrst
samvinnuna um verndun hafsins vegna
þess að það skiptir svo miklu máli í
þjóðarbúskap okkar íslendinga. Og raunar
voru íslendingar fyrstir þjóða til þess að
bera fram tillögur um varnir gegn mengun
hafsins innan Sameinuðu þjóðanna, í
hafnsbotnsnefnd samtakanna 1967 og á
næstu árum þar á eftir. Árið 1972 voru
gerðir tveir merkir samningar, kenndir við
Osló og London, sem banna losun
úrgangs og eiturefna í hafið. Við tókum
þátt í undirbúningi þeirra beggja og höfum
verið aðilar frá upphafi, enda Ijóst að
úrgangur í hafinu, ekki síst sá geislavirki,
getur tortímt fiskistofnunum sem við
byggjum efnahag okkar á. Tveimur árum
seinna var Þarísarsamningurinn gerður,
sem takmarkar mengun hafsins frá
uppsprettum á landi, en þaðan stafa um
80% mengunarvaldanna.
Fjölmargir aðrir samningar hafa verið
gerðir um verndun hafsins síðasta áratug-
inn. Þeir endurspegla þá staðreynd að
hafið verður aðeins verndað gegn spjöllum
með samvinnu þjóða og samvirkri
stefnumótun. Þeir verða ekki nefndir hér
utan einn. Það er Hafréttarsáttmáli
Sameinuðu þjóðanna, sem gerður var
1982 og við fullgiltum 1985. Þar er að
finna ítarlegustu og vönduðustu ákvæðin
um verndun hafsins. Því miður hafa
aðeins rúmlega 40 þjóðir fullgilt sáttmálann
svo hann hefur ekki tekið gildi. ísland er
42