Arkitektúr og skipulag - 01.09.1990, Qupperneq 66

MALARNAM OG NATTURUVERND
gamlar og nýjar hugleiöingar
SVERRIR SCH. THORSTEINSSON
jarðfræðingur
í flestum skálaræðum undanfarinna missera hefur einn leiðtoginn eftir
annan kryddað mál sitt með mikilvægi náttúruverndar eða
umhverfisverndar eins og ögn virðulegra þykir að kalla þennan
málaflokk, og er þessi þáttur gjarnan umbúðir um hina fjarskyldustu
hluti.
Minna má á að flestir, ef ekki allir stjórnmálaflokkarnir hafa
eignað sér frumhugmyndir náttúruverndar með misstórum
tillögubálkum að lögum og reglugerðum. Liggurvið, að málefnið hafi
stundum kafnað í barnalegum metingi stjórnmálamanna um hver eigi
heiður og lof skilið fyrir frumkvæðið.
Um framvindu tillagna, framkvæmdir og útvegun fjár til
athafna er hægt að vera stuttorður. Orðatiltækið „ í nös á ketti” dugir
nokkuð vel.
Allt er þetta heldur sorglegt í Ijósi þess, að sé einhver þjóð,
sem þarf að taka þessa hluti alvarlega og láta framkvæmdir fylgja tali,
þá eru það íslendingar. Það er nefnilega staðreynd að veðráttan á
þessu eylendi leyfir ekkert kæruleysi í umgengni við gróður, dýralíf og
jarðmyndanir hvers konar.
Ef litið er aðeins nánar á einn þáttinn, jarðmyndanir, þá má
fullyrða, að laus jarðset og berg til mannvirkjagerða eru með
mikilvægari auðlindum landsins. Þessi auðlind er þó alls ekki
ótæmandi frekar en fiskurinn í sjónum, eins og flestir eru nú loksins
farnir að viðurkenna.
Það er Ijóst, að í ört vaxandi þjóðfélagi, þar sem gerðar eru
sífellt strangari kröfur um varanlegri mannvirki, er brýn nauðsyn að
öll nýting lausra jarðseta og bergs verði vel skipulögð og að fullu sé
tekið tillit til ströngustu náttúruverndarsjónarmiða. Mýmörg dæmi eru
til um gróflega misnotkun jarðseta og nokkrar bergnámur eru einnig
illa nýttar og óskipulega.
Hráefnisþörfin er mikil og fer ört vaxandi. Notkun lausra
jarðseta á Reykjavíkursvæðinu er mikil - varla undir 4-5 millj.
rúmmetra á ári. Algengt er aö efnistilfærsla, að og frá, á einum
húsgrunni nemi um 100 þús. rúmmetrum. Fylliefni í steinsteypu,
malbik, gatna- og gangstígagerð auk grunnfyllinga vega stærst í
þessu dæmi.
Það er því augljóst að staðgóð þekking á námum,
efnisgæðum, magni og aðstæðum er nauðsynleg forsenda þess að
allir efnisflutningar verði sem hagkvæmastir, þ.e.a.s. að rétt efni sé
sótt á réttan stað, á réttum tíma og rétt sé að vinnslu staðið. Sérhver
kílómetri, sem hægt er að stytta flutningsleið úr og í námu, sparar
tugþúsundir króna á einum degi. Enn er ástandið þannig í efnistöku,
að segja má að hver sem er geti sótt hvað sem er nær hvert sem er!
Ekkert heildarskipulag á landsvísu er fyrir hendi og nær engin
samvinna um nýtingu. Reykvíkingar sækja talsvert af fyiliefnum til
steinsteypu til nærliggjandi sveitarfélaga og reykvískri gróðurmold er
ekið frá höfuðborginni til nágrannabyggðarlaga.
Stofnun moldarbanka þ.e. varðveisla gróðurmoldar til
nýtingar í næstu framtíð er löngu orðin aðkallandi, því óðum styttist í
moldarþurrð á Reykjavíkursvæðinu. Á undanförnum misserum hefur
þó heldur rofað til á þessu sviði. Stærstu aðilarnir á
Reykjavíkursvæðinu, Vegagerð ríkisins og Reykjavíkurborg -
Borgarverkfræðingsembættið, hafa um árabil haft innan sinna
vébanda jarðfræðinga sem sinna þessum málum dável.
Grundvallaratriðið er einfaldlega það, að vitneskja og
þekking, sem byggist á niðurstöðum rannsókna - þarf að komast í
áróðurs- og upplýsingaformi til hins almenna borgara.
Skólun og fræðsla, strax á forskólastigi verður að vera
kjölfesta í vitneskju hins almenna borgara á sviði náttúruverndar
ásamt virðingu fyrir landi og lífríki.
Freistandi er að geta þess hér, að á námsskrá svok.
vinnuvélanámskeiðs Iðntæknistofnunar íslands var málaflokkurinn
„Jarðfræði og náttúruvernd” fastur liður í rúman áratug og virtist
falla í góðan jarðveg hjá mörgum duglegum jarðýtu- og
dráttarvélastjórum. Þar var þeim sýnt í máli, myndum og á vettvangi,
hvernig vinna mætti á hagkvæman hátt við berg- og jarðset og að fullu
í samræmi við náttúruverndarlög.
Þarna var komið á framfæri á einfaldan og ódýran hátt
skilaboðum til manna, sem oft valda ævarandi skemmdum á
náttúrufyrirbærum á minna en einni klukkustund, oftast vegna
þekkingarleysis. Þessi kennsla féll niður án útskýringa.
Til eru ákvæði í lögum og reglugerðum, sem ættu að halda
þessum málum í réttum farvegi en það er hins vegar staðreynd, já
sorgleg staðreynd, að öll þessi mál eru alltof laus í reipunum og
alvarleg brot á gildandi lögum eru nær árviss atburður. í
náttúruverndarlögum segir m.a.:
„Malarnám, sandnám, grjótnám og gjallnám er hverjum
manni heimilt til afnota á jörð sinni....” og „Eigi að flytja efnið burt til
afnota annars staðar, þarf samþykki sveitar- eða bæjarstjórnar, sem
beri málið undir náttúruverndarnefnd.” Einnig er talað um að
Menntamálaráðuneytið setji með reglugerð nánari ákvæði um
veitingu leyfa til efnisvinnslu á afréttum og almenningum. Augljóst er
að þörf er á að endurskoða sitthvað í þessum ákvæðum t.d. hvort
ekki verði skilyrt meir um efnisnýtingu í eignarlöndum.
Viðskilnaður og frágangur á námum er kafli, sem mikil