Bændablaðið - 09.02.2023, Blaðsíða 14

14 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. febrúar 2023
FRÉTTIR
Ríkisendurskoðun hefur birt
viðamikla stjórnsýsluúttekt um
sjókvíaeldi, lagaframkvæmd,
stjórnsýslu og eftirlit með greininni.
Í úttektinni eru gerðar margar
sláandi athugasemdir sem beinast
að stjórnvöldum og fyrirtækjum
sem stunda sjókvíaeldi við
landið. Auk þess sem eftirlit með
sjókvíaeldi er sagt of lítið.
Í niðurstöðu úttektarinnar segir
að stjórnsýsla og eftirlit með
sjókvíaeldi hafi reynst veikburða
og brotakennt og ekki í stakk búið
til að takast á við aukinn vöxt og
umsvif greinarinnar á síðustu árum.
Meðal þess sem kemur fram í
úttektinni er að stjórnsýslan og þær
stofnanir sem eiga samkvæmt lögum
að sjá um eftirlit hafi ekki verið
styrktar til að geta sinnt lögbundnum
skyldum sínum.
Ekki sátt og stefnulaus
uppbygging
Í úttektinni segir einnig að hvorki
hafi „skapast aukin sátt um greinina
né hafa eldissvæði eða heimildir til
að nýta þann lífmassa sem talið er
óhætt að ala á tilteknum hafsvæðum
verið úthlutað með útboði af hálfu
matvælaráðherra“.
Þá segir að: „Samþjöppun
eignarhalds, stefnulaus uppbygging
og rekstur sjókvía á svæðum sem
vinna gegn því að auðlindin skili
hámarks ávinningi fyrir ríkissjóð
hefur fest sig í sessi án mikillar
umræðu eða atbeina stjórnvalda.
Verðmætum í formi eldissvæða
og lífmassa hefur verið úthlutað til
lengri tíma án endurgjalds og dæmi
eru um að uppbygging sjókvíaeldis
skarist á við aðra mikilvæga nýtingu
strandsvæða, svo sem siglingaleiðir,
helgunarsvæði fjarskipta- og
raforkustrengja og við hvíta ljósgeira
siglingavita.“
Ekkert samstarf milli ráðuneyta
Í úttektinni segir að talsverð skörun
sé á milli krafna fyrir starfsleyfi
og rekstrarleyfi og athygli vekur
að samstarf umhverfis- og
matvælaráðuneytisins er nánast
ekkert þegar kemur að fiskeldi.
Þannig hafa verið settar reglur
um rekstrarleyfi sem skarast á við
ákvæði um starfsleyfi og öfugt.
Í lögum um fiskeldi er kveðið
á um að matvælaráðherra skuli
ákveða skiptingu fiskeldissvæða
meðfram ströndum landsins ef
vistfræðileg eða hagræn rök mæli
með því. Ráðherra nýtti ekki þessa
heimild og rekstraraðilar gátu því
hafið undirbúning fyrir sjókvíaeldi
hvar sem er fyrir utan skilgreind
friðunarsvæði, með því að hefja
matsferli í samræmi við þágildandi
lög um mat á umhverfisáhrifum.
Þetta hafði þau áhrif að upp
kom kapphlaup um eldissvæði
og ósamræmi við aðra nýtingu á
viðkomandi svæðum og vann gegn
markmiðum um að heildarnýting
svæða væri sem hagkvæmust.
Þá eru dæmi um að ófullkomnar
matstillögur og leyfisumsóknir
væru sendar inn til meðferðar í
stjórnsýslunni með það að markmiði
að vera á undan næsta rekstraraðila.
Umfjöllun ekki samkvæmt
núgildandi lögum
Árið 2019 tóku gildi lagabreytingar
sem gera ráð fyrir að ráðherra taki
ákvörðun um hvaða firði eða hafsvæði
skal meta til burðarþols í sjókvíaeldi
og að Hafrannsóknastofnun taki
ákvörðun um hvernig skipta eigi
viðkomandi hafsvæði í eldissvæði
sem eru síðan auglýst og boðin út.
Þær lagabreytingar eru ekki enn
komnar til framkvæmda og óljóst er
hvernig þeim verður háttað. Auk þess
hefur ekkert þeirra leyfa sem gefin
hafa verið út til starfsemi sjókvíaeldis
fengið umfjöllun á hverju þeirra stiga
sem núgildandi ferill gerir ráð fyrir
samkvæmt lögum.
Samkvæmt úttektinni hafa
lagabreytingar sem gerðar voru
árin 2014 og 2019 hvorki haft í för
með sér betri og skilvirkari ferli
leyfisveitinga né eftirlits. Eftirlit með
sjókvíaeldi við Íslandsstrendur er of
takmarkað og háð aðgengi að búnaði
og starfsfólki fiskeldisfyrirtækja.
/VH
Sjókvíaeldi:
Sláandi athugasemdir
Ríkisendurskoðunar
Eftirlit með sjókvíaeldi er of lítið að mati Ríkisendurskoðunar. Stofnanir sem
eiga samkvæmt lögum að sjá um eftirlit hafa ekki verið styrktar til að geta
sinnt lögbundnum skyldum sínum í takti við vöxt greinarinnar. Mynd / VH
Danmörk:
Eiturefni fundust í lífrænum eggjum
PFAS efni (e. per- and polyfluorinated alkyl
substances) greindust í eggjum sem framleidd eru
í Danmörku.
Orsökin er rakin til fiskimjöls sem innhélt áðurnefnt
efni í of háu magni. Áhyggjur eru af neikvæðum áhrifum
á heilsu einstaklinga sem neyta lífrænu eggjanna í
miklu magni. Sama efni fannst í eggjum sem framleidd
eru á hefðbundinn máta, en í minna magni. DTU
Fødevareinstituttet greinir frá í fréttatilkynningu.
PFAS efni finnast meðal annars í viðloðunarfríum
pottum og pönnum, ásamt vatnsfráhrindandi fatnaði.
PFAS efni geta haft neikvæð áhrif á æxlun og eru talin
vera krabbameinsvaldandi. Þessi efni eru kölluð þrávirk
þar sem þau brotna ekki að fullu niður í náttúrunni og eru
mörg ár að leysast upp í líkamanum eftir inntöku. Þetta
er dæmi um efni sem berst upp fæðukeðjuna, en í þessu
tilfelli var leiðin frá fiskum upp í hænsn og þaðan í fólk.
Umrætt efni fannst í eggjum frá lífrænum
eggjaframleiðendum um alla Danmörku í rannsókn
sem framkvæmd var af DTU Fødevareinstituttet í
samstarfi við Fødevarestyrelsen. Magnið sem fannst
er yfir mörkum sem Evrópusambandið setti á matvæli
1. janúar síðastliðinn. Líklegt er talið að sambærilegt
hámark PFAS efna verði sett á dýrafóður til að koma í
veg fyrir að atvik sem þessi endurtaki sig.
Áður en áðurnefnd mörk voru sett á matvæli er
hugsanlegt að PFAS innihald hafi oft náð þeim mörkum
sem mældust í lífrænu eggjunum núna. Þessi efni eru
skaðvaldar hjá öllum aldurshópum, en sérstaklega er
tekið fram að börn á aldrinum fjögurra til níu ára sem
borða að meðaltali tvö og hálft egg á viku, innbyrði of
mikið magn eiturefnanna, þegar styrkleiki efnisins er sá
sem hann mældist núna.
Kit Granby, hjá DTU Fødevareinstituttet, segir
fóðurframleiðendur í Danmörku leita leiða til að skipta
út fiskimjöli fyrir aðrar fóðurtegundir. Með því ætti magn
PFAS í eggjum frá hænum sem innbyrtu eiturefnin að
minnka um helming á fjórum til sjö dögum. Granby er
bjartsýn á að með því verði þetta tiltekna vandamál úr
sögunni. /ÁL
Danskar eftirlitsstofnanir fundu of mikið magn þrávirkra
eiturefna í eggjum. Efnið berst upp fæðukeðjuna í menn
og getur valdið neikvæðum heilsufarsáhrifum.
Mynd / Louis Hansel
Von er á vegvísi um nýtingu á líf-
rænum efnum til áburðargjafar í
landbúnaði og landgræðslu inn í
samráðsgátt stjórnvalda.
Bann við urðun á niðurbrjótan-
legum úrgangi tók gildi hér á landi
1. janúar síðastliðinn og því ljóst
að finna þarf farvegi fyrir verðmæt
næringarefnin í þessum úrgangi sem
hafa verið urðuð en er nú skylt að
safna sérstaklega.
Matvælaráðuneytið setti af
stað vinnu á haustmánuðum um
gerð vegvísisins til að vinna að
betri nýtingu lífræns úrgangs sem
til fellur í samfélaginu og fékk
verkfræðistofan EFLA það hlutverk
að halda utan um gerð hans.
Sama magn næringarefna
í íslenskum úrgangi og
innfluttum áburði
Matís gaf út skýrslu á síðasta vori
um greiningu á magni lífrænna
áburðarefna á Íslandi og tækifæri
til aukinnar nýtingar. Þar kom fram
að heildarmagn af köfnunarefni,
fosfórs og kalí í lífrænum úrgangi
á Íslandi væri metið til jafns við
magnið af þessum næringarefnum
sem væri flutt til landsins í formi
innflutts áburðar.
Þar kemur enn fremur fram
að langmest af næringarefnunum
er að finna í búfjárúrgangi sem
almennt er vel nýttur þó til séu
undantekningar. Einnig að mikið
magn næringarefna sé að finna í
úrgangi frá eldisdýrum eins og í
svína- og alifuglarækt og í úrgangi
frá fiskeldi, en talið er líklegt að
magnið þaðan fari hratt vaxandi á
næstu misserum. Næringarefni í
skólpi og seyru eru metin talsverð
sem og í matarúrgangi en nýting
þeirra efna sé mjög lítil.
Í skýrslunni er varað við því að
draga þá ályktun að nóg sé til af
næringarefnum á Íslandi þar sem stór
hluti næringarefna í búfjáráburði
komi úr innfluttum tilbúnum áburði
og kjarnfóðri og einnig ríki óvissa
um hversu stór hluti sláturúrgangs
og dýrahræja sé nýtanlegur sökum
heilbrigðissjónarmiða.
Nákvæm tímasetning
liggur ekki fyrir
Samkvæmt upplýsingum úr
matvælaráðuneytinu er vegvísinum
ætlað að nýtast í vinnu við mótun
stefnu og aðgerðaáætlana fyrir
matvæli, landbúnað, landgræðslu,
skógrækt, fiskeldi og sjávarútveg.
„EFLA hefur skilað til matvæla-
ráðuneytisins drögum að vegvísinum
og hefur hann verið til skoðunar í bæði
matvælaráðuneytinu og umhverfis-,
orku- og loftslagsráðuneytinu.
Drög að vegvísinum verða kynnt í
samráðsgátt stjórnvalda á næstunni en
nákvæm tímasetning liggur ekki enn
fyrir,“ segir í svari ráðuneytisins við
fyrirspurn um framvindu vinnunnar.
Vegvísirinn mun taka mið af
loftslagsstefnu stjórnvalda og stefnu
um hringrásarhagkerfið og er ætlað
að varða veginn að settu markmiði
um sjálfbæra nýtingu lífrænna efna
til áburðar árið 2040 eða fyrr.
Til samráðs við gerð vegvísisins
hefur EFLA stofnanir ráðuneytisins
og hagaðila, til að mynda Matís,
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins,
Landgræðsluna og MAST.
/smh
Talsvert magn næringarefna er í matarúrgangi en nýting úr þeim úrgangsflokki
hefur verið mjög lítil. Frá áramótum hefur verið skylt að flokka hann
sérstaklega og safna saman. Mynd / Melta
Farvegur næringarefna
inn í hringrásarhagkerfið