Bændablaðið - 23.02.2023, Blaðsíða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. febrúar 2023
Við Íslendingar höfum í gegnum
tíðina sótt fróðleik til frænda okkar
Dana. Sú tenging er enn við lýði og
nú hafa þeir kennt okkur að saga
timbur.
„Skógur er undirstaða lífsviður-
væris hverrar þjóðar“ er stór fullyrðing
sem er erfitt að neita. Án skóga væri
markmiðum um sjálfbærni þjóða
seint náð. Viður teygir sig víða og er
sennilega það hráefni sem best væri
komið fyrir í miðju hins lofsverða
hringrásarhagkerfis. Ef við erum efins
með þessa fullyrðingu má velta því
upp að norrænir forfeður okkar tilbáðu
lífsins tré; tréð sem gefur, miðlar og
veitir líf. „Orð eru til alls fyrst“ og svo
skapast umræðan.
Í Bændablaðinu hefur áður verið
fjallað um Erasmus+ verkefnið
TreProX, sem var samstarfsverkefni
háskóla frá Íslandi, Danmörku og
Svíþjóð og snérust um menntun,
þjálfun og læsi á notkun, þurrkun,
ræktun og meðhöndlun viðar í
víðum skilningi. Verkefninu lauk
formlega um síðastliðin áramót og
er námsgögnum, myndböndum,
niðurstöðum og fleira gerð góð skil
á heimasíðunni treprox.eu. Í þessari
grein er umfjöllunarefnið námsdvölin
í Danmörku þar sem mikil áhersla var
á smáar stórviðarsagir ásamt stórum
smáatriðum. En áður en vikið verður
að umfjöllun um sagverk verður farið
yfir nokkur heilræði.
Skógrækt
Skammt frá Vejle á Jótlandi hittum
við Pelle Madsson sem hefur langa
sögu af rannsóknum í skógrækt. Hann
ræktar asparskóg á búgarðinum sínum
en skógurinn er fjórir hektarar.
Áður en hann hóf ræktunina
skoðaði hann tegundir sem gætu
myndað skógarlandslag á skömmum
tíma. Hann stóð frammi fyrir því að fá
sér öl eða ösp. Hann óttaðist að öspin
yrði vinsælt viðbit meðal hjartardýra en
sá ótti reyndist óþarfur. Hann gerði litla
tilraun og þá kom í ljós að ölurinn óx
betur framan af en öspin tók yfir eftir 7
ár. Landið tók stakkaskiptum og var ösp
megintegundin en beyki, askur og eik
var búið að koma sér náttúrulega fyrir í
skógarbotninum sem eru náttúrulegar
skógarplöntur í Danmörku. Þetta var
þá eins og Pelle grunaði. Alaskaöspin
er úrvals trjátegund til að ná upp skógi
á mjög skömmum tíma. Hann vildi
meina að skógurinn yxi mun hraðar en
hann hafði búist við og taldi sig vita að
slíkt hið sama gerðist á Íslandi.
Skógskólinn í Eldrupgård hefur
yfir að ráða 2500 hektara skógi til
rannsókna á ýmsum sviðum. Ulrik
Kragh Hansen kennir skógverkfræði
við skólann og er viskubrunnur um
danska skógrækt og sögu hennar.
Danir ræktuðu sitkagreni í stórum stíl
á fyrri öldinni og gjarnan í víðfeðmum
og einsleitum skógum. Ótímabær
dauðsföll hafa gert vart við sig í greninu
og stundum nær það ekki einu sinni
hálfrar aldar aldri. Ýmsar kenningar
eru á reiki og ein er sú að viðkvæmt
rótakerfi grenisins þoli illa vindstorma.
Í blandskógum aftur á móti er eins og
grenið lifi lengur. Það virðist því vera
að fjölbreytt rótarkerfi í skógarbotni
skipti sköpum fyrir lífsskilyrði trjánna
sem þar standa. Danskir skógræktendur
aðhyllast blandskógrækt, þar sem fleiri
en ein og helst fleiri en tvær tegundir
eru ræktaðar í sama landi. Það er þá
kannski ekki lengur „hefðbundin
lotuskógrækt“ því fyrsta uppskera
skógarins gæti verið sitkagreni, næst
degli, svo eðallauftré eins og eik og
beyki og svo koll af kolli. Nútíma
timburmarkaður á heimsvísu er
fjölbreyttari en áður. Nú virðist ekki
lagt eins mikið upp með gæðatimbur
og áður var og því hafa Danir lagt
mikið upp ræktun hraðvaxta barrviðar,
eins og risaþin og sifjalerki.
Misjafnar sögur eru af árangri
þeirrar ræktunar. Margt fróðlegt var
í frásögn Ulriks um danska skógrækt
en þó stóð einkum tvennt upp úr.
Annars vegar að best er að veðja
ekki um of á eina trjátegund í ræktun,
heldur skal byggja meira á aðferðum
um blandskóga og hins vegar að þó
atburðarásin virðist vera hröð meðal
trjánna þá hafa tvífætlingar sjaldnast
þolinmæði til að fylgjast með henni.
Timbursögun
Um alla Skandinavíu má finna
bjálkahús þar sem hráefni þess er oftar
en ekki fengið úr skógum úr næsta
nágrenni. Tæknin við byggingarlistina
er aldagömul en mjög einföld, þegar
maður kann hana. Palle Wisbech
Liebum Pedersen, kennari við
skógskólann í Eldrupgård, útskýrði
ítarlega þá tækni sem þarf að hafa í
huga þegar leggja á bjálka hornrétt
þétt ofan á við annan. Í stuttu máli
skal tommustokkurinn alltaf vera
til taks og lykilatriði er að hafa gott
skapalón til að teikna rétt snið á bolinn,
sem saga á eftir. Mjög mikilvægt er að
nota hárbeitta sög í verkið því annars
er hætta á að sögunin verði ónákvæm,
auk þess að bitlaus sög fer oft illa í
lundarfar verkmannsins.
Til að búa til borð og planka þarf að
saga trjábol endilangt, hvort sem er frá
sverari enda til þess grennri eða öfugt.
Bent Jensen, kennari við skógskólann í
Nødebo, þekkir sögun trjábola betur en
margir, enda með áratuga reynslu við
þá iðn. Að saga trjábol þvers og kruss
er kannski lítið mál, en að hafa vit á
hvað maður er gera er ögn snúnara.
Það þarf að lesa í plankann og sjá hvers
lags efni hann getur gefið. Svo þarf líka
að hafa í huga hver mun nota efnið.
Þetta tvennt ræður því hvernig skal
saga. Bolur getur verið snúinn, haft
mismunandi trefjar, verið boginn, með
stóra kvisti og fleira í þeim dúr. Út frá
sverleika bolsins þarf síðan að reikna
út nýtingarhlutfallið og þannig er hægt
að ná fram meiri nýtingu úr bolnum.
Nota má ýmsar aðferðir við að saga
borð og planka. Stundum er hentugt
að nota keðjusögina.
Þá er fest stjórnborð, stundum
kallað land, á bolinn endilangan sem
keðjusöginni er rennt eftir. Sú aðferð
er kölluð „slabbing logs“ á ensku og er
ódýr, meðfærileg og hentar vel þegar
ætlunin er að saga fáa boli í þykk borð.
Sé ætlunin að saga fjölda bola
er ágætt að nota stórviðarsagir,
eða sögunarmyllur eins og það er
einnig nefnt. Ýmsir framleiðendur
stórviðarsaga eru til um víða veröld
og er hægt að finna sumar þeirra í
notkun hérlendis. Þó markaðurinn
á Íslandi sé enn lítill er þó hægt að
finna umboðsaðila nokkra þekktustu
merkjanna. Að sögn Brian Jensen,
umboðsaðila Wood-Mizer í Danmörku,
skiptir mestu máli að átta sig á því
umfangi sem ætlunin er að saga. Í sjálfu
sér er hægt að saga alla boli í einfaldri
og kraftlítilli sög en það getur verið
þreytandi til lengdar. Stórviðarsagir
eru dýrar og því mikilvægt að gera
sér grein fyrir nokkrum atriðum áður
en farið er í fjárfestinguna við fyrstu
sögina.
Aftur á móti eru þær auðveldar í
endursölu og falla þær lítið í verði.
Af þeirri ástæðu einni ætti enginn að
vera hræddur við að kaupa of litla sög
í upphafi. Litlar sagir hafa þann kost
að geta verið færanlegar og fluttar
aftan í hvaða bíl sem er. Þær eru
ýmist drifnar af eldsneytismótor eða
rafmagnsmótor. Brian telur að í tilfelli
íslenskra bænda væri vitrænast að vera
nokkrir saman um kaup á fyrstu sög.
Þannig gætu þeir lært hver af öðrum
og auk þess sem notkun á söginni er
óveruleg fyrst um sinn. Það skiptir líka
máli að umboðsaðilinn sé áreiðanlegur
og greiðvikinn. Það þarf að eiga góð,
viðeigandi og vel brýnd sagarbönd, það
þekkja þeir sem hafa reynslu.
Smiðirnir fljúgandi
Við strönd Austur-Djursland á Jótlandi
er lítill búgarður. Þar er starfrækt lítið
smíðafyrirtæki sem hefur hið sérstaka
nafn „The Flying Carpenters“. Nafnið
á sér eðlilegar skýringar. Fyrir tæpum
áratug sótti bóndinn á búgarðinum
STÁLGRINDARHÚS
STÖÐLUÐ
Stærðir: 80m², 150m², 250m² og 350m²
Stálgrindin er heitgalvaniseruð og er sérsmíðuð fyrir íslenskar aðstæður. Húsin standast
mestu snjó-og vindálagskröfur sem gerðar eru í byggð á Íslandi og henta því sem geymslu-
og vélaskemmur í öllum landshlutum. Húsunum fylgja allar nauðsynlegar teikningar til að fá
byggingarleyfi ásamt teikningum af grunni og vinnuteikningum.
Hafðu samband: bondi@byko.is
LÍF&STARF
Skógrækt:
Danskar heiðar viði vaxnar
Hlynur Gauti Sigurðsson
hlynur@bondi.is
Skógskólinn í Eldrupgård. Bent Jensen kennir áhugasömum þátttakendum sögunaraðferðir.
Kasper Werther Tækker er smiður á flugi.
Þátttakendur njóta samvistar og læra í fallegum degli skógi.