Ský - 01.12.2001, Blaðsíða 28

FYRST K. FREMST =TIMINN
Sólúr gæti hentað þeim sem kjósa frekar aö lifa eftir litla vísinum en þeim stóra.
ekki sérlega nákvæmar mælingar og sitthvaö, árstími, skyggni og
margt fleira, jók þar enn á ónákvæmni.
Meðal fyrstu tímamæla sem ekki voru bundnir viö gang sólar
eða himintungla voru svonefndar vatnsklukkur (klepsydras, þ.e.
„vatnsþjófur"). Vatnsklukkur höfðu ýmsa kosti fram yfir sólúrin,
t.d. mátti nota þærtil að mælatímann að næturlagi. Þærvoru með
ýmsu lagi en algengasta gerðin þannig að vatn var látið drjúpa
með reglubundnum hætti ofan í ker. Hreyfinguna, sem varð við það
að yfirborð vatnsins hækkaði, mátti nota til að knýja vísi sem sner-
ist um spjald sem klukkustundir voru merktar inn á.
Vatnsklukkurnar tóku í tímans rás nokkrum breytingum, urðu
stæl- og tæknilegri. Grikkir og Rómverjar útbjuggu t.d. vatnsklukk-
ur sem slógu í gong, opnuðu dyr og glugga svo sást í smámyndir
á bak við og hreyfðu vísa eða líkön af heimsmynd samtfðarinnar.
Fjöður og pendúll
Einhvern tímann á fyrri hluta 14. aldar var loks farið að gera fyrstu
vélrænu klukkurnar; þetta voru turnklukkur í nokkrum helstu og
auðugustu borgum Ítalíu. Klukkurnar voru knúnar lóðum og með
nýrri tækni sem átti eftir að ráða ríkjum í klukkusmíði í 300 ár.
í byrjun 16. aldar fann Peter Henlein f Numberg upp klukku sem
drifin var af fjöður og varð þá hægt að smíða minni klukkur en
áður, þ.á m. klukku sem beinlínis var ætlast til að menn bæru á
sér. Sem sé úr. Fyrstu úrin voru níðþungir hlunkar, um 10-12 cm í
þvermál og 7-8 cm á þykkt. Þau voru framan af úr járni en síðar
úr látúni og stáli.
Fjaðurdrifnar klukkur voru vissulega framfaraspor en höfðu þann
ókost að hægja á sér eftir því sem vast ofan af fjöðrinni. Úr þessu
var bætt er hollenski vísindamaðurinn Christiaan Huygens smíðaði
fyrstu pendúlsklukkuna árið 1656. Byltingin fólst í nákvæmninni
því pendúlsklukka Huygens gekk með minni skekkju en sem nam
1 mínútu á dag og seinni tíma lagfæringar hans minnkuðu skekkj-
una niður í 10 sekúndur á dag.
Fram að þessu höfðu klukkur einungis haft einn vísi, þann litla,
enda þótti gott ef hægt var að mæla klukkustundir með sæmilegri
nákvæmni. Nú var hins vegar kominn tími til að stíga næsta skref
og bæta öörum vísi við, mínútuvísinum, en hann kom fram á sjón-
arsviðiö um 1670. Þetta markaði vissulega þáttaskil í sögu
mannsandans og vísindanna - en var að öðru leyti hroðalegt fyrir
okkur hin sem erum alltaf sein og máttum því engan tíma missa.
Armbandsúrið kemur til sögu
í framhaldinu urðu úr og klukkur sífellt nákvæmari og hægt varð að
smíða þær stöðugt minni. Vasaúr uróu mikilvægt skart og nauð-
synlegt áhald hverjum heldri manni sem vildi vita hvað klukkan
sló.
Eitt svið sem nákvæmar klukkur uröu þýðingarmiklar á var hern-
aður og njósnir. Um þetta leyti, þ.e. laust fyrir þarsíðustu aldamót,
hefur hinn góðkunni og töffaralegi frasi trúlega verið sagður í
fyrsta sinn: „Herrar mínir, samstillum úrin!" Um 1890 var ná-
kvæmnin nefnilega orðin sem nam 1/100 úr sekúndu og þá fyrst
hægt aö vera með slíka stæla.
Eitt einkenni fyrri heimsstyrjaldarinnar, sem braust út árið
1914, var að hinar stríðandi fylkingar grófu sig niður í jörð og höfð-
ust við í ógeðslegum skotgröfum mánuðum saman á meðan reynt
var að færa víglínuna örfáa sentímetra fram. Menn samstilltu úrin
og á tilsettum tíma skreið hópurinn upp úr leðjugröfum sínum og
fór um á maganum og reyndi þannig að koma óvininum á óvart.
Auðvitað var óhentugt að seilast inn fyrir fötin eftir vasaúrinu og
greinilega þörf á umbótum. Þá varð armbandsúrið til. Skífan á
þessari snjöllu nýjung varð því það allra síðasta sem þúsundir her-
manna sáu áður en þeir sprungu í loft upp á hárréttu augnabliki
eöa fengu í sig banvæna byssukúlu. Sigurför armbandsúranna
meðal almennings hófst fljótlega eftir stríðið.
Næsti áfanginn í sögu klukkunnar var tilkoma kvars- og tölvuúr-
anna. í þeim vekur rafhlaða rafsveiflur í kvarskristalli, eina sveiflu
á sekúndu. Nú erum við komin á þær slóðir sem allir þekkja og
ekki ástæða til að rekja söguna öllu lengra. En í upphafi málsins
var tímalausum lesandanum heitið aðferð til að stöðva tímann eða
í það minnsta að eignast meira af honum. Einstein kenndi okkur
að tíminn er afstæður. Ef einungis er óskað eftir því að hægja á
gangi tímans er ráðlagt að ferðast nálægt Ijóshraða. Þeir sem vilja
hins vegar stöðva tímann algerlega ættu aö bregða sér út í hin
dularfullu svarthol geimsins.
En þeim sem vilja hafa minna við en kjósa þó alleina að lifa ögn
hægar skal hins vegar bent á að snúa framþróun mannsins á haus
og fara að dæmi forfeðranna; lifa meir eftir litla vísinum en þeim
stóra, best væri þó að haga lífinu eftir Ijóssins úri og lofa að koma
á fund þegar sólina ber í Gatklettinn en alls ekki ef það verður
skýjað! Bjarni Guömarsson
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
itnn np-nn n^-nn nu-nn nc-nn nn nn n7-nn nn-nn nq-nn m-nn 11-nn ip-nn iq-nn m nn iq-nn iR-nn 17-nn iR-nn iq-nn pn-nn Pi-nn pp-nn