Ský - 01.12.2001, Blaðsíða 38

Hamfarir í höfuðborg
Ljósmyndir: PÁLL STEFÁNSSON ^ J
mni
Jarðskjálftamir í Bláfjöllum nú í haust minntu höfuðborgarbúa óþægilega á að í næsta nágrenni við borgina
eru öflug eldfjöll sem jarðfræðingar segja aó geti gosið kröftuglega nánast hvenær sem er. En hvað þýddi það
fyrir lífið í höfuðborginni og hvað myndi raunverulega gerast ef Reykjanesskaginn raknaði duglega úr rotinu?
Þórdís Lilja Gunnarsdóttir skoðaói mögulega atburðarás ef gos hefst við bæjarmörk Reykjavíkur.
Rafmagnsmöstur á Hellisheiði eru fallin, hraunelfan að ná
í/5 Nesjavallavirkjun og heitavatnsstokkar til borgarinnar hafa
brotnað mélinu smærra. Gvendarbrunnar eru í stórfelldri hættu
og hraunstraumur stefnir hraðbyri niður Elliöaárdalinn. Nokkur hús
í Reykjavík hafa skemmst mikið í jarðskjálfta og á Laugardalsvelli
eru örvæntingarfullir borgarbúar að reisa tjaldbúðir í snjónum.
Hvar voru nú aftur batteríin í útvarpið? Þú gengur að þeim vísum
í sjónvarpsfjarstýringunni og flýtir þér að stilia á Ríkisútvarpið. Þui-
urinn staðfestir óvænt og hrikalegt hraungos \ Hengli og Heiðmörk.
Örtröð er á spítölunum. Myrkur grúfir yfir stórum hluta höfuðborg-
arinnar og gjóska gerir bæði fólki og vélum erfitt um vik. Suöur-
landsvegur er farinn undir hraun og aðeins ein leið fær úr bænum
um Vesturlandsveg. Þar hafa myndast langar raðir ökutækja sem
freista þess að flýja hamfarirnar.
Þetta gæti verió sá veruleiki sem blasir viö íbúum höfuðborgar-
innar ef spár jarðfræðinga ná fram að ganga. Hvort þaö sé okkar
hlutskipti, sem nú lifum, að upplifa eldrautt, glóandi og hvæsandi
hraun lýsa upp kolsvarta nóttina við Reykjavík er í óvissunnar
hendi. Víst er þó að Reykjanesskaginn vaknar af sínum væra blundi
fyrr en seinna. Miðlar og andlegir leiðtogar hafa í vaxandi mæli sagt
yfirvofandi hryllilegustu og svörtustu hamfarir í sögu þjóðarinnar.
Og að þær snúist fyrst og fremst um lífið í höfuöborginni.
Þótt móðir náttúra sé okkur íslendingum örlát í fegurð sinni og
umgjörð hefur hún margoft sýnt bæði ófýrirsjáanlega og dyntótta
hegðan sem útheimtir miklar fórnir og tár. Stórfelldar náttúruham-
farir geta brostið á með litlum sem engum fyrirvara.
„íslendingar vinna lítið í forvörnum með tilliti til þess hvað náttúr-
an geturgert okkurfyrirvaralaust,” segir Páll Imsland jarðfræðingur.
„Við lifum í landi náttúruhamfaranna. Það er kannski ekki glæsi-
legur titill, en engu að síður staðreynd því að náttúruhamfarir hér
eru bæði fjölbreyttari og tíðari en annars staðar þekkist. Því er
ástæða til að vakta vei eldstöðvakerfin í nágrenni Reykjavíkur,
gera áætlanir um viðbrögð og meta stöðugt hættur og goslíkur.”
ELDFJÖLLIN AÐ VAKNA
Reykjanesskagi er virkasta eldstöðvakerfi landsins og ber ótal
merki um eldvirkni. Eldar á Reykjanesskaga gætu valdið gífurlegu
tjóni og óþægindum á höfuðborgarsvæðinu. Eldstöövakerfi skag-
ans eru fjögur, allt aflangar reinar, og kennd við þekkt kennileiti.
Þau eru Reykjaneskerfið, Trölladyngjukerfið, Brennisteinsfjalla-
kerfið (með Bláfjöllum) og Hengilskerfið. Stærsta og mest áber-
andi megineldstöðin er Hengill og fjöllin við hann á Hellisheiði. Þar
eru vísbendingar um tvö virk kvikuhólf og þar hefur eldvirkni stað-
ið lengst yfir. Rek- og goshrinur ganga yfir í kerfunum á 700 til
1000 ára fresti. Síðast gaus á tímabilinu 950 til 1240 í þremur
kerfanna. Það gefur okkur tæp átta hundruö ár frá síðasta gosi, sé
litið til síðara ártalsins, en nær ellefu hundruð ef miðað er við það
fyrrnefnda. Þvf hafa fjöllin sofið lengi á mælikvarða eldvirkni skag-
ans og von á rumski þá og þegar.
Karl Grönvold, jarðfræðingur hjá Norrænu eldfjallastöðinni, hefur
rannsakaó eldstöðvarnar í námunda við Reykjavík. „í raun er
kominn tími á nýtt gostímabil. Þá gæti gosið í löngum sprungum
eftir öllum Reykjanesskaganum, allt frá Reykjanesvita og upp á
Hellisheiði. Sagan sýnir að eldgos koma í hrinum þannig að mörg
gos verða hvert á fætur öðru. Byrji eitt gos eru allar líkur á að þaó
haldi áfram og rífi upp Reykjanesskagann."
Að sögn Karls eru yfirgnæfandi líkur á gosi á þessu svæói. „Við
vitum auðvitað aldrei hvenær það brestur á og í sjálfu sér gæti það
því gerst á morgun. Mesta váin sem fýlgir eldgosum á Reykja-
nesskaganum er hraunrennslið sem er fremur þungt en þunnfljót-
andi, erfitt viðureignar, æðir yfir landslag og ryður því sem fyrir er
í burtu. Svona eldgos hafa yfirleitt mesta virkni í byrjun goss en
hraun renna sjaldnast það hratt að þau loki fólk inni."
EITRAÐ LOGN í LÆGÐUM
í Kröflueldunum í september 1984 rann glóandi hraunáin um tíu
metra vegalengd á sekúndu. Þaó gera 36 kílómetrar á klukku-
stund. Að mati jarðfræóinganna Páls Imslands og Karls Grönvolds
er það álíka hraði og væri á nýju hrauni viö höfuðborgina í dag. Því
myndi hraunelfan geta náð efstu byggðum borgarinnar á fáum
klukkustundum. Því má bæta við að hraunrennsli herðir á sér í
halla. „Það hefði slæmar afleiðingar fyrir höfuðborgarsvæðið ef
gysi í Bláfjöllum, Hólmshraunum eða Hengli," segir Páll en bætir
við að hraun fýlgi landslagi og leiti sér leiða um lægðir og dali.
Ef eldgos brytist út í Húsfelli, Búrfelli eða Trölladyngju gæti hraun
runnið niöur Kúagerði og yfir Reykjanesbraut, yfir álverið í Straums-
vík, rafstööina við Hamranes og nýjustu byggð Hafnfirðinga sunnan
við Reykjanesbraut sökum þess hve Reykjanesskaginn er mjór
sunnan við Hafnarfjörð. í miklum hamförum á þessum slóðum gæti
hraun einnig náð til byggðar í Garðabæ og yfir Álftanesið.
Undir íbúðahverfum í Breiðholti, Selási og Grafarholti eru gamlar
sprungur sem að mati Páls gætu allt eins rifnað upp. „Við þekkjum
36 SKÝ HAMFARIR í HÖFUÐBORGINNI
UÓSMYND SAMSETT ÚR MYND UM PÁLS STEFÁNSSONAR OG RAGNARS TH. SIGURÐSSONAR