Bókasafnið


Bókasafnið - 01.01.2003, Síða 52

Bókasafnið - 01.01.2003, Síða 52
Kerfisbundinn efnisorðskrá (thesaurus) og lyklun Kerfisbundinn efnisorðaskrá er í stuttu máli listi þar sem efnisorð eru stöðluð eftir ákveðnum reglum, og sett fram á lyklunarmáli. Greint er á milli valorða og vikorða,22 efnisorðin (valorð) flokkuð í stigveldi og síð- an skipað í stafrófsröð. í hverri færslu eru stigveldis- tengsl efnisorðanna sýnd (víðari heiti og þrengri heiti) og auk þess skyldleikatengsl, vikorð svo og um- fangslýsingar til að afmarka valorðin og auka ná- kvæmni lyklunar.23 Við notkun staðlaðs lyklunarmáls dreifast upp- lýsingar um tiltekið efnissvið eða fyrirbæri ekki undir mörg mismunandi efnisorð. Notkun þess stuðlar að markvissari leitarheimtum, hraðari og markvissari svörun verður þegar leitað er samkvæmt heitum úr lyklunarmáli. Staðlað lyklunarmál tryggir þannig samkvæmni við lyklun og nákvæmari leitarheimtur og leiðir þá sem leita heimilda að því efni sem lyklað hefur verið um tiltekið efnissvið. Rætt er um tvær meginaðferðir við gerð efnisorða- skráa. Annars vegar byggjast þær upp á lyklun raun- verulegra heimilda, þannig að ný heiti eru tekin upp í efnisorðaskrána jafnóðum og þau koma fyrir í þeim heimildum sem lyklaðar eru (e. literary warrant principle). Nýjum efnisorðum er fundinn staður í efnisorðakerfinu eftir þeim reglum sem notaðar eru við uppbyggingu þess. Einnig má orða það svo að efnisorðaskráin styðjist við rithjarl. Hins vegar er sú aðferð að byggja efnisorðaskrá upp fyrirfram og grundvallast hún þá á fræðilegum grunni efnisflokka (theoretical consideration).24 Algengast er að nota fyrri aðferðina en í reynd fléttast þessar aðferðir oft- ast saman að einhverju leyti. Gerður er greinarmunur á tvenns konar lyklunar- og leitarkerfum eftir því hvort tengsl efnisorða, leitar- strengirnir, eru mynduð á lyklunarstiginu, svokölluð fortengsl (e. pre-coordination), t.d. efnisorðastrengir í hefðbundnum spjaldskrám, eða hvort tengslin, leit- arstrengirnir, eru mynduð á leitarstiginu, svokölluð eftirtengsl (e. post-coordination), t.d. með Boole leit- araðferðum25. Þó að kerfisbundnir efnisorðalyklar séu að jafnaði hannaðir fyrir eftirtengsl má einnig nota þá í fortengdum kerfum og jafnvel þó að slíkir lyklar séu hannaðir fyrir skráningu og leitir í stýrðum efnisorðakerfum geta þeir einnig komið að gagni við leitir í gagnagrunnum sem ekki eru lyklaðir, þ.e. nota frjálsan orðaforða.26 Markmið með uppbyggingu og notkun kerfis- bundinna efnisorðaskrá er að samræma notkun efnisorða við lyklun gagna innan eins og sama bóka- safnsins og/eða milli margra bókasafna og/eða lykl- unaraðila, það er að stýra efnisorðanotkuninni með því að setja fram og styðjast við lyklunarmál þar sem margræðni og óljós merking orða er skilgreind. Lyklunarmálið stuðlar að samkvæmni við lyklun og er jafnframt hjálpartæki við heimildaleitir. Mikilvægt er að hafa þarfir notenda og hugsanlegar leitarað- ferðir í huga við uppbygginguna. Dæmi um lyklun í öðrum löndum Hér á landi hafa bókasöfn og upplýsingamiðstöðvar ekki borið gæfu til þess að sameinast um heildstæða stefnu í lyklun sem öll söfn gætu farið eftir. Nú fyrri hluta ársins 2003 verður nýi Gegnir opnaður og víst er að mikið starf bíður á sviði lyklunar, bæði við sam- ræmingu lyklunar í aðildarsöfnum kerfisins og við frekari þróun Kerfisbundna e/nisorðalyfeilsins. í því sambandi er forvitnilegt að skoða hvernig aðrar þjóð- ir standa að sínum lyklunarmálum og hér á eftir verður lauslega kynnt til sögunnar hvernig nokkrar þjóðir fara að. Efnisorðakerfm sem skoðuð voru styðj- ast öll við lyklaðar heimildir, þ.e. rithjarl. Undirrituð hefur undanfarin ár átt þess kost og sitja fundi faste- nefndar IFLA27 um lyklun og efnisorðagjöf (Classifica- tion and Indexing Section) sem áheyrnarfulltrúi en þar er fjallað um þau verkefni sem hæst ber hverju sinni á efnissviðinu og staða mála hjá einstökum löndum kynnt í fréttabréfi deildarinnar. í Bandaríkjunum er yfir hundrað ára hefð í efnis- orðagjöf á bókasöfnum. Sumarið 1898 hóf Library of Congress að þróa svokallaða orðasafnsskrá (e. dic- tionary catalogue) þar sem spjaldskrárspjöldum fyrir höfunda, titla og efnisorð var raðað saman í eina samfellda starfrófsröð. Stuðst var við efnisorðalista sem American Library Association hafði gefið út árið 1895 og var fyrsti staðlaði efnisorðalistinn sem gefinn var út.28 Efnisorðum var bætt við lykilinn eftir því sem þörf krafði við skráningu safnkostsins. Þetta var upphafið að efnisorðalyklinum Libraiy o/ Congress Subject Heading (LCSH), fyrst gefinn út árið 1914,29 sem þekktur er um allan heim og er líklega umfangsmesta efnisorðaskráin sem gefin er út. Á hundrað ára afmælinu var 21. útgáfan gefin út í fimm bindum. Nú er skráin gefin út árlega og 25. útgáfan kom út árið 2002. Á seinni árum hefur LCSH þróast í átt til eiginleika kerfisbundins efnisorðalykils og meira svigrúm hefur skapast fyrir sértæk efnisorð.30 Kerfi sem er jafn umfangsmikið og LCSH er líka þungt í vöfum varðandi allar breytingar enda hefur það verið gagnrýnt harðlega fyrir að fylgja ekki þróuninni eftir31 en bragarbót hefur verið gerð á því á seinni árum. Fyrir minni bókasöfn í Bandaríkjunum er efnis- orðalykillinn Sears List o/ Subject Headings notaður. Hann kom fyrst út árið 1923 og var sniðinn eftir fyrirmynd LCSH. Nú er 18. útgáfa hans í vinnslu og reiknað er með útgáfunni í ársbyrjun 2004 á sama tíma og 14. stytta útgáfa Dewey-kerfisins kemur út32 og við efnisorðin verður vísað í flokkstölu í þeirri útgáfu. Þekktasta sérefnisskráin og líklega sú umfang- mesta er á sviði heilbrigðisvísinda Medical Subject Headings (MeSH) og er hún mun ítarlegri á því sviði en 50 BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88

x

Bókasafnið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Bókasafnið
https://timarit.is/publication/245

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.