Bókasafnið - 01.01.2003, Qupperneq 52

Kerfisbundinn efnisorðskrá
(thesaurus) og lyklun
Kerfisbundinn efnisorðaskrá er í stuttu máli listi þar
sem efnisorð eru stöðluð eftir ákveðnum reglum, og
sett fram á lyklunarmáli. Greint er á milli valorða og
vikorða,22 efnisorðin (valorð) flokkuð í stigveldi og síð-
an skipað í stafrófsröð. í hverri færslu eru stigveldis-
tengsl efnisorðanna sýnd (víðari heiti og þrengri
heiti) og auk þess skyldleikatengsl, vikorð svo og um-
fangslýsingar til að afmarka valorðin og auka ná-
kvæmni lyklunar.23
Við notkun staðlaðs lyklunarmáls dreifast upp-
lýsingar um tiltekið efnissvið eða fyrirbæri ekki undir
mörg mismunandi efnisorð. Notkun þess stuðlar að
markvissari leitarheimtum, hraðari og markvissari
svörun verður þegar leitað er samkvæmt heitum úr
lyklunarmáli. Staðlað lyklunarmál tryggir þannig
samkvæmni við lyklun og nákvæmari leitarheimtur
og leiðir þá sem leita heimilda að því efni sem lyklað
hefur verið um tiltekið efnissvið.
Rætt er um tvær meginaðferðir við gerð efnisorða-
skráa. Annars vegar byggjast þær upp á lyklun raun-
verulegra heimilda, þannig að ný heiti eru tekin upp í
efnisorðaskrána jafnóðum og þau koma fyrir í þeim
heimildum sem lyklaðar eru (e. literary warrant
principle). Nýjum efnisorðum er fundinn staður í
efnisorðakerfinu eftir þeim reglum sem notaðar eru
við uppbyggingu þess. Einnig má orða það svo að
efnisorðaskráin styðjist við rithjarl. Hins vegar er sú
aðferð að byggja efnisorðaskrá upp fyrirfram og
grundvallast hún þá á fræðilegum grunni efnisflokka
(theoretical consideration).24 Algengast er að nota
fyrri aðferðina en í reynd fléttast þessar aðferðir oft-
ast saman að einhverju leyti.
Gerður er greinarmunur á tvenns konar lyklunar-
og leitarkerfum eftir því hvort tengsl efnisorða, leitar-
strengirnir, eru mynduð á lyklunarstiginu, svokölluð
fortengsl (e. pre-coordination), t.d. efnisorðastrengir í
hefðbundnum spjaldskrám, eða hvort tengslin, leit-
arstrengirnir, eru mynduð á leitarstiginu, svokölluð
eftirtengsl (e. post-coordination), t.d. með Boole leit-
araðferðum25. Þó að kerfisbundnir efnisorðalyklar séu
að jafnaði hannaðir fyrir eftirtengsl má einnig nota
þá í fortengdum kerfum og jafnvel þó að slíkir lyklar
séu hannaðir fyrir skráningu og leitir í stýrðum
efnisorðakerfum geta þeir einnig komið að gagni við
leitir í gagnagrunnum sem ekki eru lyklaðir, þ.e. nota
frjálsan orðaforða.26
Markmið með uppbyggingu og notkun kerfis-
bundinna efnisorðaskrá er að samræma notkun
efnisorða við lyklun gagna innan eins og sama bóka-
safnsins og/eða milli margra bókasafna og/eða lykl-
unaraðila, það er að stýra efnisorðanotkuninni með
því að setja fram og styðjast við lyklunarmál þar sem
margræðni og óljós merking orða er skilgreind.
Lyklunarmálið stuðlar að samkvæmni við lyklun og
er jafnframt hjálpartæki við heimildaleitir. Mikilvægt
er að hafa þarfir notenda og hugsanlegar leitarað-
ferðir í huga við uppbygginguna.
Dæmi um lyklun í öðrum löndum
Hér á landi hafa bókasöfn og upplýsingamiðstöðvar
ekki borið gæfu til þess að sameinast um heildstæða
stefnu í lyklun sem öll söfn gætu farið eftir. Nú fyrri
hluta ársins 2003 verður nýi Gegnir opnaður og víst er
að mikið starf bíður á sviði lyklunar, bæði við sam-
ræmingu lyklunar í aðildarsöfnum kerfisins og við
frekari þróun Kerfisbundna e/nisorðalyfeilsins. í því
sambandi er forvitnilegt að skoða hvernig aðrar þjóð-
ir standa að sínum lyklunarmálum og hér á eftir
verður lauslega kynnt til sögunnar hvernig nokkrar
þjóðir fara að. Efnisorðakerfm sem skoðuð voru styðj-
ast öll við lyklaðar heimildir, þ.e. rithjarl. Undirrituð
hefur undanfarin ár átt þess kost og sitja fundi faste-
nefndar IFLA27 um lyklun og efnisorðagjöf (Classifica-
tion and Indexing Section) sem áheyrnarfulltrúi en
þar er fjallað um þau verkefni sem hæst ber hverju
sinni á efnissviðinu og staða mála hjá einstökum
löndum kynnt í fréttabréfi deildarinnar.
í Bandaríkjunum er yfir hundrað ára hefð í efnis-
orðagjöf á bókasöfnum. Sumarið 1898 hóf Library of
Congress að þróa svokallaða orðasafnsskrá (e. dic-
tionary catalogue) þar sem spjaldskrárspjöldum fyrir
höfunda, titla og efnisorð var raðað saman í eina
samfellda starfrófsröð. Stuðst var við efnisorðalista
sem American Library Association hafði gefið út árið
1895 og var fyrsti staðlaði efnisorðalistinn sem gefinn
var út.28 Efnisorðum var bætt við lykilinn eftir því sem
þörf krafði við skráningu safnkostsins. Þetta var
upphafið að efnisorðalyklinum Libraiy o/ Congress
Subject Heading (LCSH), fyrst gefinn út árið 1914,29 sem
þekktur er um allan heim og er líklega umfangsmesta
efnisorðaskráin sem gefin er út. Á hundrað ára
afmælinu var 21. útgáfan gefin út í fimm bindum. Nú
er skráin gefin út árlega og 25. útgáfan kom út árið
2002. Á seinni árum hefur LCSH þróast í átt til
eiginleika kerfisbundins efnisorðalykils og meira
svigrúm hefur skapast fyrir sértæk efnisorð.30 Kerfi
sem er jafn umfangsmikið og LCSH er líka þungt í
vöfum varðandi allar breytingar enda hefur það verið
gagnrýnt harðlega fyrir að fylgja ekki þróuninni eftir31
en bragarbót hefur verið gerð á því á seinni árum.
Fyrir minni bókasöfn í Bandaríkjunum er efnis-
orðalykillinn Sears List o/ Subject Headings notaður.
Hann kom fyrst út árið 1923 og var sniðinn eftir
fyrirmynd LCSH. Nú er 18. útgáfa hans í vinnslu og
reiknað er með útgáfunni í ársbyrjun 2004 á sama tíma
og 14. stytta útgáfa Dewey-kerfisins kemur út32 og við
efnisorðin verður vísað í flokkstölu í þeirri útgáfu.
Þekktasta sérefnisskráin og líklega sú umfang-
mesta er á sviði heilbrigðisvísinda Medical Subject
Headings (MeSH) og er hún mun ítarlegri á því sviði en
50
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003