Heima er bezt - 01.03.2003, Side 20

Hl, fyrsta sjóúrið.
ákvarða hnattstöðu skips.
Launin voru mishá eftir ná-
kvæmni mælingarinnar, allt að
20.000 sterlingspundum, en þá
mátti ekki heldur skeika nema
30 sjómílum eða hálfri gráðu í
lengd að lokinni siglingu frá
Lundúnum til Vestur-Indía og
heim aftur, sem þá tók um sex
vikur. Erfitt er að meta verð-
mæti þessarar upphæðar á nú-
tímagengi, en hún samsvarar
líklega um 100 milljónum
króna. Skyldu hálf launin
greidd þegar meirihluti dóm-
nefndar féllist á að aðferðin
væri nothæf og hagnýt, hinn
helmingurinn þegar búið væri
að reyna hana í verki. Auk
þess mátti veita starfsstyrki til
að vinna úr efnilegum hug-
myndum.
Lengdarnefndin
Nefndin, sem úthluta átti verðlaun-
unum (Board of Longitude), var ekki
skipuð neinum aukvisum. í henni
sátu meðal annarra forseti neðri
deildar þingsins, flotamálaráðherr-
ann, forseti Konunglega visindafé-
lagsins og þrír stærðfræðiprófessorar
við háskólana í Cambridge Og Ox-
ford.
Fljótlega eftir að Lengdarnefnd var
skipuð hafnaði hún tillögu þess efnis
að frá skipum, sem leggja skyldi við
akkeri í röð þvert yfir Atlantshaf,
yrði sæfarendum tilkynnt með fall-
byssuskotum og flugeldum þegar
miðnætti væri í Greenwich.
Síðan var hlé á fundum nefndar-
innar í 23 ár, eða til ársins 1737. Þá
fékk hún til umfjöllunar klukku frá
trésmið, sem snúið hafði sér að úr-
smíði og hét John Harrison. Hann
fæddist í mars 1693, svo í þessum
mánuði eru 310 ár frá fæðingu hans.
Trésmiðurinn sem gerðist
úrsmiður
Harrison lauk árið 1726 smíði
tveggja pendúlklukkna, sem voru ná-
kvæmustu tímamælar er þá þekktust
og skakkaði ekki í gangi nema sek-
úndu á mánuði. Nákvæmnina mátti
meðal annars þakka því að pendúll-
inn þoldi verulegar hitasveiflur án
þess að lengd hans breyttist. Til að
halda viðnámi í lágmarki bjó Harri-
son klukkurnar keflalegum, en þær
voru uppfinning hans. Þar sem smið-
urinn var vanastur tré, voru klukk-
urnar að mestu úr viði, meðal annars
tannhjólin.
Upp úr þessu réðst Harrison í að
hanna og smíða klukku sem gengi
svo rétt á skipi í ólgusjó, að frávik
væru innan við 2,8 sekúndur á sólar-
hring, en það var skilyrði Lengdar-
nefndar fyrir hámarkslaunum.
Klukkan var knúin ljöður og gangur-
inn stilltur með kúlum, sem skorðað-
ar voru vírum og fjöðrum og snerust
um ás. Hún var á stærð við sjón-
varpstæki og gengur nú undir nafn-
inu Hl.
Árið 1736 fékk Harrison far með
klukku sína til Lissabon með her-
skipinu Centurion. Við heimkomuna
spáði hann réttilega að komið væri
að landi þegar skipherrann taldi að
ósigldar væru 60 sjómílur.
Næsta ár lagði Harrison klukkuna
fyrir Lengdarnefndina. Ekki fór hann
fram á verðlaun að sinni en sótti í
þess stað um starfsstyrk til að full-
komna verkið. Styrkurinn var veittur
og allmargir fleiri síðar.
Um 1740 lauk Harrison
við endurbætta gerð, H2,
sem var á stærð við H1 og
102 pund (46 kg). Eftir það
glímdi hann nærri þrjá ára-
tugi vió smíði þriðja sjóúrs-
ins, H3, með nýjum en illa
hönnuðum gangráði, sem
hann leitaðist við að stilla
með flóknum aukabúnaði.
Smám saman rann upp
fyrir Harrison að hann var á
villigötum. Samhliða H3 fór
hann að fást við nýja gerð,
H4, sem reyndist meistara-
smíð og er kannski frægasta
klukka allra tíma. Hún var
aðeins rúmir fimm þuml-
ungar (13 cm) að þvermáli
og með legur úr eðalstein-
um. Hugvitsamlegt kerfi
skilaði jöfnu afli hvort sem
fjöðrin var fullundin eða nærri út-
gengin, og gangverkið gekk hratt, en
það jók nákvæmnina. Benda má á
það að kvarsklukkur nútímans ganga
á 32.000 sveiflum á sekúndu.
Lengdarnefndin dregur
lappirnar
Árið 1761 lagði Harrison H4-úrið
fyrir nefndina. Hann var þá 68 ára.
Siglt var með úrið til Vestur-lndía
það ár en eitthvað brást í mælingun-
um svo árangur var óviss. Á siglingu
til Barbados og heim aftur breytti
úrið sér aðeins um 39 sekúndur. Það
var ekki nema þriðjungur þeirrar
skekkju sem nefndin leyfði. Hún
féllst á að greiða hálf verðlaunin en
setti Harrison sífellt nýja skilmála og
neitaði honum um fullnaðargreiðslu
þar til þeim væri fullnægt. Hann átti
að smíða fleiri sjóúr sömu gerðar,
leggja fram nákvæmar teikningar og
vinnulýsingar svo komast mætti að
því hvort aðrir úrsmiðir gætu smíðað
þau; prófa átti úr hans frekar o.s.frv.
Ekki bætti úr skák að Harrison var
hortugur og átti að auki erfitt með að
tjá sig í rituðu máli.
Lengdarnefnd gagnrýndi meðal
annars hve dýr sjóúr Harrisons væru.
Aöferð hans til ákvörðunar á lengd
væri nothæf en tæplega hagnýt, en
samkvæmt erindisbréfi nefndarinnar
1 16 Heima er bezt