Heima er bezt - 01.03.2003, Side 41

Púður og bvssur
rá örófi alda hafa menn
notað margs konar vopn í
lífsbaráttu sinni, enda
virðist það löngum hafa verið
árátta mannskepnunnar að eiga í
ófriði. I öndverðu beittu menn að-
allega kjafti og klóm, en snemma
lærðist þeim líka að nota ýmis
frumstæð bardagatæki, svo sem
steinhnullunga og trjálurka sem
þeir gripu upp af götu sinni og
fleira þess háttar. Smám saman
þróuðu menn líka ýmis áhöld og
tæki sem þeir notuðu til sóknar og
varnar, svo að með tímanum komu
fram hin ijölbreytilegustu vopn. Má þar á meðal nefna
lagvopn, höggvopn, kastvopn og loks skotvopn. Boginn
var um aldir og árþúsundir eina skotvopnið og kom hann
fram á steinöld og trúlega íýrir meira en tíu þúsund árum.
Var hann síðan um aldir tryggur förunautur mannsins í
veiðiferðum sem og hernaði og það alla götu fram á síð-
ustu aldir, þegar púðrið og byssan leystu hann smám sam-
an af hólmi. Sú breyting tók samt talsverðan tíma og
kunnugt er að bogar voru notaðir í stórorrustum í Evrópu
fram á 16. öld eða lengi eftir að púður og byssur komu til
sögunnar.
íslendingar hafa frá elstu tímum notað boga í bardögum
sem og við fuglaveiðar, þótt þess sé ekki sérlega víða get-
ið í heimildum. Einhver merkilegasta frásögn fornbók-
mennta okkar um þetta efni er lýsing Brennu-Njáls sögu
af vörn Gunnars á Hlíðarenda. Skaut hann þá svo ótt og
títt af boga sínum að fjölmennur flokkur óvina hans fékk
lengi vel ekki að gert. Um síðir tókst þó andstæðingunum
að höggva sundur bogastrenginn og biður Gunnar þá Hall-
gerði um lepp úr hári hennar til að bæta strenginn, því að
hann segir að óvinirnir fái sig aldrei yfirbugað, meðan
hann komi boganum við. Hallgerður neitaði honum um
þennan greiða og fékk fýrir það hörð ummæli af Rann-
veigu, móður Gunnars, svo sem rakið er í sögunni. En
bogalaus gat Gunnar ekki varist ofureffinu til lengdar og
fór svo að hann var drepinn.
Uppfinning púðursins eða sprengiefnis sem líktist , á
sér langa sögu. Einni til tveimur öldum fyrir Krist var það
komið fram á Indlandi og Kína, þar
sem það var einkum notað í púður-
kerlingar og flugelda. Og á 7. öld
eftir Krist var fundið upp í Aust-
urómverska ríkinu sprengiefni, sem
nefndist gríski eldurinn. Var efni
þetta notað til að gera skyndilega
eldblossa og háværa hvelli og
skelfa þannig andstæðingana í bar-
dögum. Ráðamenn í Konstant-
ínopel gættu þess vandlega að upp-
skriftin að efni þessu bærist ekki út,
en talið er að það hafi verið búið til
úr brennisteini, biki og olíu.
Mikil óvissa ríkir um það hver
fann upp púður það sem kom fram í Evrópu laust fyrir
aldamótin 1300 og brátt var farið að nota í byssur. En oft-
ast hefur uppfinning þessi verið eignuð þýskum munki í
Freiburg, Bertold Schwarz að nafni, og er talið að honum
hafi heppnast að búa sprengiefnið til um 1280. Efnabland-
an var þannig að í henni voru saltpétur 75 %, kol 14 % og
brennisteinn 11 %, en gat þó verið nokkuð breytilegt. Sag-
an segir að munkurinn hafi verið að vinna með þess háttar
efni og þá orðið vitni að skyndilegri sprengingu, þegar
neisti komst í blönduna. Sat hann þá eftir svartur af sóti og
með sviðið skegg, en engu að síður hafði hann fyrir tilvilj-
un fundið upp púðrið.
Fljótlega var tekið að nota sprengikraft púðursins í
ófriði og þá einkum til að skjóta með því steinum á virkis-
veggi eða inn í óvinaflokka. Fyrstu fallbyssumar vom
eins konar hólkar sem lokaðir vom í annan endann. Púðr-
ið var sett neðst í hólkinn og steinn ofan á það. Síðan var
borinn að eldur gegnum lítið op á þessu frumstæða hlaupi
og kveikt í púðrinu. Varð þá af sprenging sem þeytti stein-
inum í þá átt sem hlaupinu var beint.
Smám saman voru gerðar ýmsar umbætur á þessum
fallbyssum. Kunnugt er að slíkar byssur vom notaðar í
orrustunni við Crecy 1346, þar sem Englendingar og
Frakkar áttust við. Frakkamir skutu af fallbyssmn, en
Englendingar af bogum og það vom þeir síðar nefndu sem
unnu ormstuna. En þetta breyttist brátt og fallbyssumar
náðu senn algjörum yfirburðum í stríðsrekstri. Fyrst í stað
skutu menn steinum úr byssunum, en um 1500 var tekið
Heimaerbezt 137