Læknaneminn - 01.10.1979, Blaðsíða 30

Sitthvað um kynstera
Matthías Kjeld læknir
Ái/rip sögu
Vitneskja um áhrif eistnanna í tímgun er ævagömul.
Aristoteles nam brott kynkirtla við athuganir sínar
á tímgun. Gelding hefur öldum saman verið stunduð
á húsdýrum og mönnum. Auk ófrjósemi var leitað
annarri áhrifa eins og undirgefni og breytinga á
líkamsbyggingu og í mönnum þótti tenorrödd geld-
inga njóta sin vel í kirkjukórum.
Árið 1792 birti john Ilunter athuganir sínar á
áhrifum geldingar á sáðblöðrur og markar sú vinna
tímamót sem hin fyrsta vísindalega aðferð til könn-
unar á því, sem síðar hlaut nafnið innkirtlafræði.
Anatomia var sú grein læknavísinda, sem mest var
stunduð á miðöldum og kann það að hafa verið
ástæða fyrir þeirra tíma trú, að sérkenni karldýra
væri til komin fyrir atbeina tauga, sem lægju milli
eistna og ytri kynfæra. En árið 1849 sýndi Berthold
fram á með sígildri tilraun sinni að eistun hlylu að
koma áhrifum sínum á framfæri með efni (efnum ),
sem þau sendu út í blóðrásina. Tilraun Bertholds var
fólgin í því, að flytja eistu kjúklinga á annan (ec-
topic) stað í líkama þeirra og koma þannig í veg
fyrir áhrif geldingar.
Þessi tilraun Bertholds var sú fyrsta sinnar teg-
undar, sem gaf ótvírætt til kynna innkirtlastarfsemi
(endocrine secretion). Skilningur á hugmyndafræði-
legu mikilvægi þessara tilrauna hans átti hins vegar
langt í land. Um tíma naut innkirtlafræðin vafasamr-
ar frægðar vegna alls konar hugmynda um yngingar
og kynorkuaukningar, sem eistun áttu að framkalla.
Ymsar þjóðsögur eru enn á kreiki um aðgerðir af
þessu tagi, sem framkvæmdar voru í byrjun þessarar
aldar.
Segja má að nútíma innkirtlafræði hafi fyrst kom-
ist úr burðarliðnum á fyrstu árum aldarinnar með
hinni frábæru vinnu Bayliss og Starling, þar sem
þeir sýndu fram á hvernig briskirtillinn vinnur und-
ir stjórn garna. Hlutverk eggjastokkanna sem inn-
kirtla var uppgötvað rétt fyrir aldamótin síðustu og
frekari rannsóknir á starfsemi þeirra fylgdi þeim
farvegi sem brotinn hafði verið við rannsókn á starf-
semi eistna.
Einanfirun og cfnafrwðilag bggging
Þróun og framfarir í efnislegu tilliti tóku ekki síð-
ur langan tíma en þróun í hugmyndafræði. Árið
1935, eða 86 árum eftir lilraun Bertholds einangr-
uðu David, Dingemanse, Freud og Laqueur testo-
sterone úr nautaeistum og sýndu þannig fram á með
efnafræðilegum aðferðum tilveru efnis, sem tilraun
Bertholds hafði boðað. Árið 1935 einangruðu Mac
Carquodale, Thayer og Doisy oestradiol úr eggja-
stokkum svína, og benti þetta til að eggjastokkarnir
væru sérhæfir kynkirtlar.
A tíu ára tímabili átti sér stað feykileg framför á
sviði rannsókna á sterum með hormónaverkun. Vís-
indamenn frá Þýskalandi, Bandaríkj unum og Eng-
landi höfðu árið 1938 einangrað nær alla þýðingar-
mestu sterana frá nýrnahettu- og kynkirtlum, sem
þekktir eru í dag. Bygging sterasameindarinnar var
erfið viðfangs fyrir efnafræðinga þessara tíma, en
með sameinuðu átaki allmargra rannsóknastofa tókst
árið 1935 að sannprófa cyclopentano-perhydro-
phenanthrene byggingu sterakjarnans.
Frá uppgötvun sterakjarnans og efnafræði þeirri
sem kemur við sögu í því tilliti er skemmtilega sagt
í bókinni Steroids eftir Fieser og Fieser (1959)
Chapman and Hall Ltd., London.
Þegar nú fundist höfðu aðferðir til þess að ein-
angra hina einstöku stera og bygging sameindarinn-
ar hafði verið fundin virtist leiðin o|)in til frekari
rannsókna. En það var samt ekki fyrr en á 5. ára-
tugnum að framfarir komust á skrið aftur. Aðal-
20
LÆKNANEMINN